Kimyo atamalari (301)
Radionuklid faolligining birligi bo‘lib, bir soniyada bitta parchalanish sodir bo‘lishiga teng. Uni fransuz fizigi Antuan Anri Bekkerel (1852-1908) sharafiga nomlangan. Bekkerel radioaktivlik hodisasini kashf qilgan olimlardan biri sanaladi va ushbu kashfiyoti uchun u er- xotin Kyurilar bilan birgalikda, 1903-yilgi Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan.
Bu SI tizimiga kirmaydigan uzunlik birligi bo‘lib, 1 angstrem 10−10 metrga teng. Ushbu birlik Shvetsiyalik fizik va astronom Anders Angstrem (1814-1874) sharafiga nomlangan. Birlikni aynan Angstremning o‘zi tomonidan 1868-yilda fanga taklif etilgan edi va keyinchalik uning nomi bilan atala boshlagan. Haqiqiy shved talaffuzida ushbu birlik «ongstryom» tarzida o‘qiladi.
Elektr tok kuchi birligi 1775-1836 yillarda yashab o‘tgan fransuz fizigi Andre Mari Amper sharafiga nomlangan. Amper SI tizimining yettita asosiy birliklaridan biri bo‘lib, uning ta’rifi quyidagicha: Amper - vakuumda bir-biridan 1 metr masofa uzoqlikda joylashgan cheksiz uzun va o‘ta kichik ko‘ndalang kesimga ega ikki parallel o‘tkazgichdan o‘tganda, o‘tkazgichning har 1 metr uzunligida 2•10–7 Nyuton o‘zaro ta'sir kuchi hosil qiladigan o‘zgarmas tok kuchiga teng.
Mazkur qo‘shimchaning kelib chiqishi haqida yuqorida ham yozdik. Ya'ni u, yunoncha –oeides so‘zidan, ya'ni, «o‘xshash», «shakldosh» ma’nolaridagi so‘zdan kelib chiqqan bo‘lib, uning o‘zbekcha talqini «-simon» degan qo‘shimchaga to‘g‘ri keladi. Bu qo‘shimchani kimyoga oid ko‘plab atama va terminlarda uchratish mumkin. Masalan: galoid, kolloid, metalloid, alkaloid, izoprenoid, karotinoid, steroid, terpenoid, flavonoid, selluloid va ho kazolarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Turli shakarlar nomi uchun o‘ylab topilgan qo‘shimcha bo‘lib, «glyukoza» nomiga taqlidan yasalgan. Shuningdek, fermentlar nomiga qo‘shildagi –az qo‘shimchasi ham, 1833- yilda kashf qilingan ilk ferment diastaza nomiga taqlidan yasalgandir.
«Metanol», «etanol» singarilarda uchraydigan bu qo‘shimcha, alkogol ga taqlidan olingan. Lekin, uni oleum, ya'ni, «moy» so‘zidan kelib chiqqan –ol qo‘shimchasi bilan adashtirmaslik kerak. Xususan, krezol, ixtiol terminlaridagi –ol qo‘shimchasi aynan oleum so‘zidan olingan.
Qo‘shimchasi esa yana lotincha –itus qo‘shimchasining qisqartmasi bo‘lib, bu qo‘shimchaga ega termindagi o‘zakning manbai, kelib chiqishiga ishora beruvchi ma’no kasb etadi.
«Alkin» va ho kazo terminlardagi mazkur qo‘shimcha lotincha –inus qo‘shimchasining qisqargan shaklidir. U, biror narsaga, yoki, hodisaga taalluqlilik, tegishlilikni bildiradi.