Kimyo atamalari (301)
Bu old qo‘shimchalar yunon tiliga oid bo‘lib, asl ko‘rinishda syn, yoki, sys tarzida keltiriladi. Bu old qo‘shimchalar o‘zakka o‘zaro uzviylik, o‘xshashlik, birgalikdagi harakat ma’nolarini bag‘ishlaydi. Masalan, simmetriya, simbioz, sinonim, sintez, sistema singari terminlar shular jumlasidandir.
Ushbu old qo‘shimcha «yarimta» degan ma’noni beradi. Bu old qo‘shimchaga ega kimyoviy terminlar talaygina: semipolyar aloqasi, semikarbazid, semikolloidlar, semixinonlar va ho kazo. «Semi-» old qo‘shimchasi lotin tilidan olingan va uning yunoncha talqini gemi- bo‘ladi.
Lotincha secare - «kesmoq» so‘zidan. Masalan, xolestanonning oksidlanish parchalanishida seka-dikarbon kislotasi hosil bo‘ladi.
«Yolg‘on», «uydirma» so‘zlarini yunon tilida pseudos deyiladi. Biroq, kimyoda bu old qo‘shimchaga ega terminlar bilan uydirma, xayoliy moddalarni emas, balki, real mavjud moddalarni nomlanadi. Masalan, psevdobutilen – butilenning izomeri CH3CH=CHCH3 bo‘ladi. Kumolning izomeri ham psevdokumol deyiladi (1,2,4-to‘g‘ri-metilbenzol). Lekin, ba’zan, ushbu old qo‘shimchaning asl ma’nosiga muvofiq keladigan nomlar ham uchrab turadi. Masalan, psevdogalogenlar (ClCN(CN)2), (SCN)2 va ho kazolar aslida galogen emas.
Yunon tilida peri so‘zi «yaqinida», «yonginasida» degan ma’nolarni beradi. Kimyoda bu old qo‘shimchani masalan perisiklik reaksiya, peritektika, perimidin singari terminlarda uchratishingiz mumkin.
Bizning tilda «me’yoriy» deyiladigan tushunchani inglizchada va boshqa Yevropa tillarida normal deyiladi. Nor- old qo‘shimchasi aynan shu so‘zdan olingan. Kimyoga oid atamalarda bu old qo‘shimcha, nomi keltirilgan moddaning strukturasida qaysidir bir o‘rindosh yo‘qligini va shu sababli, ushbu modda, o‘zining boshlang‘ich – me’yoriy holatiga kelib qolganini bildiradi. Shuningdek, bunday old qo‘shimchalar sikl o‘lchamining kamayishi, hamda, tarmoqlangan zanjirning me’yoriy zanjirga aylanishini ham bildiradi. Misol tariqasida, noradrenalin, norvalin va boshqalarni esga olish mumkin.
Mazkur old qo‘shimchaning «yangi» so‘zi bilan bog‘liqligini ziyrak kitobxon darhol anglagan bo‘lsa kerak. Haqiqatan ham, «neo-» bilan boshlangan termin odatda, nimaningdir mutlaqo yangi talqinini ifodalaydi. Old qo‘shimchaning o‘zi esa yunon tilidagi neos - «yangi» so‘zidan olingan. Kimyoda esa bu old qo‘shimcha bilan boshlanuvchi atama, xossalari avvaldan ma’lum bo‘lgan biror moddaga o‘xshash bo‘lgan yangi kashf qilingan, yoki, yangi olingan moddaning nomini bildiradi. Masalan, pentan – neopentan, izopren – neopren, enteroseptol – neo-enteroseptol va ho kazo.
Bu old qo‘shimchalarning barchasi yunoncha ildizga ega bo‘lib, xususan: meta - «oraliqda», «orasida» degan so‘zdan; orthos - «to‘g‘ri» degan so‘zdan; hamda, para - «yonida», «yaqinida», hamda «o‘xshash» degan so‘zdan olingan.