Kimyo atamalari (301)
«Alohida» ma’nosini beradigan yunoncha so‘z dia ko‘plab ilmiy terminlar tarkibida old qo‘shimcha sifatida ham keladi. Odatda, kimyo fanida, dia- old qo‘shimchasi qo‘llangan termin biror moddaning biror narsa orqali sizib o‘tishi va alohida qismlarga ajralishi nazarda tutiladi. Misol uchun, dializ qilinganda, qondan siydik sun’iy ajratib chiqariladi. Diagonal, Diaproyektor, diametr kabi atamalarda ham aynan shu old qo‘shimcha asosiy o‘rin tutgan.
Bu old qo‘shimcha yunoncha desmos - «aloqa» so‘zidan olingan. Bu qo‘shimcha ko‘plab kimyoviy terminlarda uchraydi: desmolaza, desmotropiya, gomodesmik kristall strukturalar va ho kazolar shular jumlasidandir.
Gomologlarni ifodalovchi old qo‘shimcha. Termin yunon tilidagi «teng», «bir xil» ma’nolarini beruvchi homos so‘zidan olingan. Kimyoda bu old qo‘shimcha, tarkiban bitta metil guruhiga ko‘ra farq qiladigan ikkita o‘xshash birikmalarni nomlash uchun ishlatiladi. Masalan, salitsil kislota C6H4(OH)COOH hamda, gomosalitsil kislotasi C6H4(OH)CH2COOH shunday moddalardir. Shuningdek, gomo- old qo‘shimchasini «gomogen», «gomolitik» singari boshqa kimyoviy terminlar tarkibida ham uchratish mumkin.
Yunoncha hemi so‘zi «yarim-» degan old qo‘shimcha o‘rnida ishlatiladi. Bu odatda, nimaningdir yarim bo‘lagini, yarim qismini bildiradigan murakkab terminlar tarkibida uchraydi. Masalan, sferaning yarmini gemisfera deyiladi va ho kazo. Boshning yarim tarafida og‘riq bo‘lganida vrachlar gemikarniya deb tashxis qo‘yishlari mumkin (buni ko‘proq migren ham deyishadi). Kimyoga oid atamalarda masalan, gemioksid tushunchasini uchratish mumkin. Masalan, N2O moddasini gemioksid deyish mumkin, chunki, unda, NO ga nisbatan, kislorod atomi ikki karra kam bo‘ladi.
Gem- old qo‘shimchasi bitta atomning o‘rnini egallagan ikkita (qo‘shaloq) o‘rinbosari mavjud organik birikmalarning nomlarida uchraydi. Masalan, gemdimetilsikogeksan.
Yunoncha «yopishtiraman» degan ma’nodagi hapto so‘zidan olingan. Formulalarda odatda η (eta) harfi bilan belgilanadi. Bu, kompleks birikmalarda ligandning metall atomi bilan bog‘liqligi borligiga ishora qiluvchi nomlarning tarkibiy qismi bo‘lib, masalan, η2-H2 da, metall atomi bilan ikkita vodorod molekulasi bog‘langan bo‘ladi.
«Qo‘shni» ma’nosi beruvchi vicinalis lotincha so‘zidan olingan. Bunday birikmalarda o‘rindosh qo‘shni uglerod atomlarida joylashgan bo‘ladi (vitsdixloretan). Vitse-prezident, vitse-chempion singari atamalardagi vitse so‘zining bu old qo‘shimchaga aloqasi yo‘q. Bunday titul maqomlari lotincha vice «o‘rinbosar», «muovin» ma’nosidagi so‘zdan olingan.
Bis- ning ma’nosi «ikki marta» degani ekanini yuqorida aytdik; tris va tetrakis shu mantiqning davomidan bo‘lib, mos ravishda, «uch marta» va «to‘rt marta» degan ma’nolarni beradi. Kimyoga oid terminlarda bu old qo‘shimchalar, molekulada ikkita, uchta, yoki to‘rtta bir xil radikal mavjudligini bildiradi. Masalan, bis(dimetilamino)etan, bissiklopentadienil komplekslari, tris(oksimetil)aminometan; tetrakis(trifenilfosfin)-palladiy va ho kazo.