FILARMONIYA (yun. philos - do`st, tarafdor, harmonia - garmoniya) - yuksak badiiy musiqa asarlari va ijrochilik san`atini targ`ib etuvchi konsert tashkiloti.

FILM (ing. film - plyonka), kinofilm - birin-ketin plyonkaga tushirilgan foto tasvirlar majmui, ular bir syujet asosida suratga olinib, ekran orqali ko`rsatishga mo`ljallanadi; kino san`ati asari.

FARG`ONA-TOShKENT MUSIQA USLUBI - Farg`ona vodiysi va Toshkent vohasida qaror topgan mahalliy musiqiy an`analar majmui. Mazkur uslubning o`ziga xos jihatlari o`zbek xalq musiqa ijodiyoti (bolalar qo`shiqlari, ayollar folklori, terma, lapar, yalla, ashula va b.) hamda mumtoz musiqa (doston, ashula, katta ashula, maqom va b.) namunalarida kuzatiladi. O`zbek an`anaviy musiqasining muhim tarkibiy qismi bo`lgan ushbu uslub doirasida xalq musiqasining eng qad. davrlarga mansub kuy-ohang va usul namunalari ham o`z aksini topgan. Jumladan, bolalar (Laylak keldi, Ola-toy, Oftob chiqdi va b.) va mavsumiy-marosim qo`shiqlari (Boychechak, Binafsha va b.)da xalq musiqiy tafakkurining ilk bosqichlariga oid quyi (birlamchi) tuzilma va darakchi ohang alomatlari, parda asoslarida esa angemitonika xususiyatlari yaxshi saqlanib qolgan. Shuningdek, inson nutqi, so`z aytish talaffuziga yaqin ohanglar dostonchi baxshilar ijodida ham muhim o`rin tutadi. F.-T.m.u.gagina xos bo`lgan katta ashula janrida esa nutqdosh ohanglarning mumtoz g`azallar obrazlariga hamohang kuychanlik b-n payvasta bo`lgan. Odatda, so`zdosh toifali ohanglar qo`llangan janrlar doira usullari qo`llanilmaydi. Bulardan farqli o`laroq, kuychan xususiyatli janrlar (ashula, yalla, maqom va b.)da jo`rnavoz cholg`ular keng qo`llanilishi kuzatiladi. Xususan, xotin- qizlar davralarida raqsga tushib yalla va lapar aytish, ashula kuylash (yallachilik) odat tusini olgan. YAkka holda yallachilar o`z qo`shiqlariga dutor yoki doirada jo`r bo`lishadi. Ansambl shaklida ijrochilar esa odatda 2-3 ayoldan iborat bo`lib, ular asosan doira jo`rligida kuylashadi. YAllachilarning repertuari yalla, qo`shiq, lapar va to`y-marosim (YOr-yor, Kelin salom, O`lan va b. asar)laridan tashkil topadi. YAllachilikning yana bir ko`rinishi Namangan an`anasida satang deb atalib, bular ko`proq turkumli (2 va undan ortiq qismli) katta yallalarni doira jo`rligida (odatda raqsga tushib) kuylaydilar. F.-T.m.u.da so`lim tabiatli kuy-ohanglar ham shakllangan bo`lib, ularning namunalarini mahalliy ashulalarda ko`rish mumkin. Bular ikki xil bo`ladi: xalq og`zaki musiqa ijodida yuzaga kelgan ashulalar hamda bastakorlar tomonidan ijod etilgan ashulalar. Tanavor, Ey nozanin, Oydek to`libdur, Farzoni, Ul parivash singari xalq ashulalari nafaqat hofizlar, balki ziyolilar, hunarmandlar va boshqa kasb egalari, shuningdek, xotin-qizlar tomonidan ham ijro etib kelingan. Ayni paytda, Nigorim, Galdr, Nisor, Fig`on, Chaman yalla singari ashulalarni, asosan, hofizlar mukammal ijro etib kelmoqda. Bunda tanbur va dutor jo`rnavozligi ko`p qo`llaniladi. Bu turdagi uslubni shakllantirishda T. Jalilov, K.Jabborov, J. Sultonov, G`.Toshmatov, Fahr.Sodiqov kabi bastakorlar katta hissa qo`shganlar. F.-T.m.u.ga xos xususiyatlar Farg`ona-Toshkent maqom yo`llarida ham o`z aksini topgan. Xususan, ularda ashula, katta ashula, yalla singari janrlarning muhim sifatlari o`zaro uyg`unligi kuzatiladi. F.-T.m.u. doirasida qariyb barcha xalq cholg`ulari (dutor, tanbur, rubob, chang, sato, g`ijjak, nay, qo`shnay, surnay, karnay, doira, nog`ora va b.) namoyon bo`ladi. Ular yakka yoki ansambl tarkibida qo`llaniladi. Xususan, ommaviy bayram, xalq tantanalari va to`y marosimlarida surnay, karnay, nog`ora va doiralardan iborat ansambl sadolari yangrasa, uy-xona sharoitlarida dutor, tanbur, g`ijjak kabi nisbatan mayin sadoli cholg`ular qo`llaniladi. Binobarin, xalq madaniy hayotida har bir cholg`u o`z o`rni, vazifasi va ijro etish uchun maxsus (Qo`shtor, Chertmak, Dutor Bayoti kabi) kuylar bo`lishi b-n birga mazkur sozdan ashula, lirik qo`shiqlarga jo`rnavoz sifatida ham foydalanilgan. Bu cholg`u (doira kabi) xotin-qizlar orasida ham keng ommalashgan. Ammo tanbur, sato, nay, qo`shnay, g`ijjak, chang singari sozlar, asosan, kasbiy musiqachilar cholg`usi sifatida namoyon bo`ladi. F.-T.m.u.da Dilxiroj, Andijon polkasi, Farg`ona rezi, Tanavor, kabi jozibali raqs kuylari ham mashhurdir.

FARG`ONA RAQSI - o`zbek xalq raqs uslubi. Farg`ona vodiysida shakllanib, rivojlanib kelgan. Qaddi-qomatni erkin tutish, yengil va ifodali yurishlar, ko`p qirrali, puxta ishlangan va aniq ma`nolarga ega bo`lgan qo`l, bilak, barmoq harakatlari, nigohlar, nafis bosh harakatlari F.r.ning asosini tashkil etadi. Erkaklar raqslarida mardonavor harakatlar, aylanishlar, ayollar raqslarida jilvalar yetakchilik qilgan. Shuningdek, F.r.da uforlar (usul-harakatlar) ning ahamiyati katta. Asosan, shaharlarda yashovchi, raqs san`atini kasb qilib olgan malakali raqqos va raqqosalar F.r.da yetakchi mavqega ega bo`lib, raqs merosini, ijro uslubini, o`z tajribalarini shogirdlariga o`rgatish orqali raqs san`ati an`analarining davomiyligini ta`minlaganlar. F.r., asosan, maydonlarga mo`ljallangan Katta o`yin va mehmonxonalar va hovlilarda ijro etiladigan Mayda o`yin turkum raqslaridan tashkil topgan. Katta o`yinda raqs vositalari b-n syujetli voqealar aks ettirilgan, 280 usulni o`z ichiga olgan. Muayyan raks shakli va harakatlarini hosil qiluvchi rez, titratma, shox, gul o`yin, yo`rg`a, sarbozi, charx, haqqoni, orom, jilvoni, saxta, duchoba, rog, katta samo, yallama, qaytarma, dupoya (oqsatma), olma-anor kabi bizgacha yetib kelgan usullar shu jumladandir. Usullar, asosan, doiralarda (ba`zan nog`oralar qo`shilgan) chertilgan va shunga mos raqslar goh bir kishi, goh guruh o`yinchilar tomonidan bajarilgan. Mayda o`yin esa yalla va laparlar jo`rligida ijro etiladigan lirik raqslar, kulgili-taqlidiy raqslardan tashkil topgan bo`lib, doira, dutor jo`rligida havaskor va professional o`yinchilar tomonidan ijro etilgan. F.r.da yallachi degan ayol ijrochilarning raqslari (jumladan, Tanavor raqs turkumi), shuningdek, uyg`ur raqsi ta`sirida vujudga kelgan Andijon samosi (19-a. oxirida Andijon polkasi nomini olgan) yigitlar raqsi alohida ajralib turadi, Raqs ustalarining liboslari raqslar mazmunini kuchaytirgan. Erkaklar surp va beqasamdan tikilgan yaktak va kamzullar, shoyi sholvorlar, belbog` va do`ppilar, o`tkir uchli maxsus rangdor etiklar (mokki)dan, ayollar xonatlas, olacha ko`ylaklar, nimchalar, lozimlar, kavush-maxsilar, ro`mollar, durralar, xilma-xil taqinchoqlardan foydalanganlar. 20-a. boshida Makkaylik (Usta Muhammadjon), Hamdamxon, Solih hoji Baratov, Otaxo`ja Saidazimov, YUsufjon qiziq Shakarjonov, Mahkam hofiz, Kamolaxon Muhammadjonova, Nazirxon, Cho`ntak bachcha, Adolxon, Sharofat satang singari mohir raqqos va raqqosalar faoliyat ko`rsatgan. F.r.ni 20-a. davomida sahnaga olib chiqib, uni yanada rivojlantirish va boyitishda Usta Olim Komilov, Tamaraxonim, Mukarrama Turg`unboeva, Roziya Karimova, Gavhar Rahimova, Qunduz Mirkarimova, Dilafro`z Jabborova, Qizlarxon Do`stmuhamedova, Ma`mura Ergasheva va b.ning xizmati katta.

FANTASTIKA (yun. phantastike - xayolan tasvirlash san`ati) - badiiy san`at turi. F. realizm va naturalizm yo`nalishidagi san`at, adabiyotlarning aksi. Ayrim o`rinda F. realizm b-n ham qo`shilib ketadi. F.ning shakli mifologik tushunchalarni, ertaklarni tasvirlashda ko`rinadi. Inson tasavvurida hayron qoldirarli xayoliy obrazlar va hodisalar, to`qima holatlar, ajoyibotlar olami badiiy asarda voqelikka, hayot haqiqatiga qarama-qarshi qo`yib tasvirlanadi. F.ning adabiyot, san`atning boshqa tur va janrlaridan farqi shuki, uning tasvir sohasi amalda mavjud bo`lgan hayot emas, balki turmush haqidagi umumiy tasavvurdan kelib chiqadigan hayotdir. Shuning uchun hamma narsa va hodisalar jiddiy o`zgargan, bo`rttirilgan, taajjublantiradigan darajada bo`ladi. F.ning maqsad va vazifalari faqat inson orzusini emas, balki kelajakda kutiladigan xatardan ogoh qilish, estetik zavq berish hamdir. F. ko`pincha xalq og`zaki ijodida uchraydi. Lof, latifalar va dostonlarda F.ni o`ta bo`rttirilgan shaklda kuzatish mumkin (Alpomish, Go`ro`g`li, Manas va b.). Gomerning Iliada dostoni, M. Servantesning Don Kixot asari, F. Rablening Gargantyua yoki Pantagryuel hajviy asari, J. Sviftning Gulliverning sayohati, A. Dantening Ilohiy komediyasi, M. Tvenning Tom Soyerning sarguzashtlari, Gyotening Faust, M. Bulgakovning Ityurak va b. asarlari F. yo`nalishining ajoyib namunalari sanaladi. K. Chukovskiyning ertaklari, A. Kazansevning YOnuvchi orol, A. Grinning Alvon yelkanlar asarlari, X.K. Andersenning ertaklari ham kattalarga va bolalarga mos F. janrida yozilgan. Hoz. zamon chet el badiiy F.sining namoyandalari sifatida yaponiyalik Kabo Abe, amerikalik Ayzek Azimovni, polshalik Stanislav Lem va b.ni ko`rsatish mumkin. F. nafaqat adabiyotni, balki faylasuflarning yirik ijodiyotini ham tashkil qiladi. F.da obrazlar ko`p hollarda yaxlit mazmunda bo`lsa, yana ayrim o`rinlarda ramziy ma`no kasb etadi. Hoz. zamon o`zbek adabiyotida T. Malikning Hikmat afandining o`limi, T. Hobilovning Oyga safar, X. To`xtaboevning Sariq devni minib, Sariq devning o`limi, X. Shayxovning Rene jumbog`i asarlari F. janrida yaratilgan. F. badiiy adabiyotdan tashqari folklorda, falsafiy utopiyada, kino va teatrda, tasviriy san`atda ham mubolag`ali bo`rttirish b-n aks ettiriladi. F. syujet qurilmalari va ramziy ma`nolarda ifodalanar ekan, muallifning yoki bir davrning dunyoqarashi, turmush tarzi va undagi muammolar mo``jizali, g`ayritabiiy shaklda tasvirlanadi. 19-20-a.larda ilmiy F. taraqqiy etdi. Ilmiy F.ning asosiy vazifasi - kelajakni bashorat qilib, badiiy ifodalashdan iborat. Asosiy tasvir usuli - fikriy eksperiment (tajriba). 20-a.da ilmiy F.ning ravnaqi jamiyat taraqqiyotida fan va texnikaning tobora o`sib berayotganligi b-n bog`liq. Shartli ravishda ijtimoiy upotiya va antiutopiya janrlari, falsafiy, maishiy, yumoristik, texnik janrlar farqlanadi. Ilmiy F. umumadabiy va o`ziga xos tasviriy vositalardan foydalanadi.

FANTAZIYA (musiqada) - badiha uslubidagi janr; muayyan kompozitsion qoliplarga bog`lanmagan (ko`pincha cholg`u) musiqa asarlaridan iborat. 16-17- a.larda improvizatsiya namunalari asosida yuzaga kelgan. 18-a.da klavir va organ uchun (ayniqsa, turkumli asarlarda muqaddima ko`rinishida) F.lar keng rivoj topdi (I.S. va K.F.E. Baxlar, V. A. Motsart va b.). Romantik kompozitorlar F.ga alohida ahamiyat berib, unda turli (jumladan, turkum va sonata) shakl va janr xususiyatlarini mujassam etgan (F. Shubert, F. Shopen, R. Shuman). 19-a.dan ko`p F.lar xalq kuylari yoki biror kompozitor asarlari mavzulariga asoslanadi (F. List, N. Rimskiy va b.). Shuningdek, muayyan mavzuli, simfonik F.lar ham uchraydi (M.Musorgskiy, R. Raxmaninov, P. Chaykovskiy va b.). O`zbekiston kompozitorlaridan S. YUdakov, B. Gienko, S. Karimhoji, A. Latifzoda va b. turli F.lar yaratishgan.

FABULA (lot. fabula - masal, ertak, hikoya) - epik, lirik-epik va ba`zan dramatik asarlarda tasvirlangan voqea va hodisalarning bayoni, hikoya qilinish usuli. Ular mantiqan sababiy-davriy izchillikda bayon qilinadi. F. bayonida ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya, yechim bir-biridan farqlanadi. F. syujetdan quyidagi tomonlari b-n ajralib turadi: 1) voqealar bayonining tartibi qahramonlar hayotida bo`lib o`tganidek emas, balki ayrim o`rin almashuvlar, ba`zi voqealarni tushirib qoldirish yoki keyin aniqlash tarzida amalga oshiriladi. Mac., Ch. Aytmatoviing Alvido, Gulsari asarida shunday; 2) voqealar bayonining sub`ekti hadeb o`zini namoyon qilavermaydigan (Balzak, Gorio ota) yoki o`zining emotsional kayfiyatlarini oshkora ifodalaydigan (Gyugo, Kulib turuvchi kishi) muallifgina emas, balki tasvirlanayotgan voqealar guvohi bo`lgan hikoyachi (Mann, Doktor Faustus) yoki asardagi biror qahramon (Xeminguey, Alvido, qurol) bo`lishi ham mumkin; 3) voqealar bayonining motivi asarda esdalik xotira sifatida (Ayniy, Esdaliklar), kundalik shaklida, maktub shaklida (Gyote, YOsh Verterning iztiroblari), yilnoma tarzida (Saltikov- Shchedrin, Bir shahar tarixi) va b. bo`lishi mumkin. F. b-n syujetning farqi ba`zi asarlarda yaqqol va ravshan ko`rinishi, ba`zan esa kamroq sezilishi ham mumkin. F. vositalari orqali muallif asarda voqealar rivojini jonlantirishi, qahramonlar xarakteri tahlilini chuqurlashtirishi, nafasni kuchaytirishi mumkin.

UShShOQ (arab. - oshiq so`zining ko`pligi) - O`n ikki maqom tizimida birinchi maqom. Lirik kuy va ashulalardan iborat bo`lgani uchun U. deb nom olgan. Qadimgi risolalarda U. Umm ul-advor (Maqom davrlari onasi) va Tarona deb ham atalgan. U. O`n ikki maqomda lad sifatida ham ma`lum bo`lib, uning tovushqatori hoz. miksolidiy ladiga mos keladi. O`n ikki maqom tizimidagi 24 murakkabotdan biri - Ushshoqi Moya U. maqomi va Moya ovozasi pardalari asosida yaratilgan. O`zbek, tojik musiqa merosida U. mustaqil maqom sifatida yetib kelmagan. Shashmaqomning Rost maqomi tarkibida bir necha sho``ba va qismlar mavjud bo`lib, ular Muhammasi U. (cholg`u qism), Talqini U., Nasri U., Ufari U., Savti U. (6 qismli) deb nomlangan. U. ashula yo`llari ancha murakkab, avjlarida Namudi Uzzol va Namudi Muhayyari Chorgohdan foydalanilgan. U. ashula yo`llari xalq orasida keng tarqalgan. O`zbek va tojik bastakorlari U.ning turli variantlarini yaratgan: Hoji Abdulazizning Samarqand Ushshog`i, Sodirxon Bobosharifovning Sodirxon Ushshog`i, shuningdek, Qo`qon Ushshog`i, Toshkent Ushshog`i va h.k. Bu U. yo`llari bir xil doyra usulida ijro etiladi. U.ning patnusaki varianti va surnay yo`llari ham keng tarqalgan. U. yo`llari jozibali va ta`sirchan. Ularning boshlanish jumlalari boshqa maqom va sho``balarda namud sifatida ham qo`llanilib, Namudi U. deb ataladi. U.dan, asosan, Buzruk va Rost maqomi sho``balarida, yirik shakldagi og`zaki professional musiqa asarlarida, shuningdek, bastakor va kompozitorlar ijodida (jumladan, R. Glier va T. Sodiqovning Layli va Majnun, Gulsara operalarida, V. Uspenskiy va keyinchalik YU. Rajabiyning Farhod va Shirin operasi va musiqali dramalarida, M. Ashrafiyning Dilorom operasida va b. ko`pgina asarlarida) ham foydalanilgan.