ShE`RIYAT, poeziya - she`riy asarlar majmui. Dastlab Sh. deyilganda, umuman badiiy adabiyot tushunilgan. Sh. badiiyatga daxldor sanalgan. Insoniyat tarixida fakat she`r shaklida yozilgan bitiklargina so`z san`atiga tegishli hisoblab kelingan. Garchi qadim zamonlarda ham nasrga oid asarlar yaratilgan bo`lsa-da, ular nafis san`atga, badiiy adabiyotga tegishli emas, deb qaralgan. She`rning muayyan ichki tartib asosiga kurilganligi, oddiy so`zlashuvga o`xshamasligi, hamma ham fikru tuyg`ularini bu shaklda ifodalay olmasligi unga qandaydir sirlilik, mumtozlik maqomini beradi. Bunday qarash butun dunyoda hukmron bo`lgan. yevropada Uyg`onish davriga kelibgina nasriy asarlar badiiy adabiyotga tegishli ekanligi tan olingan. O`zbek adabiyoti tarixida Sh. ustuvor o`rin tutadi. Sh.ning axborot berish vositasigina bo`lgan so`zlashuvdan yoki fikrni tushuntirish yo`li bo`lmish ilmiy bayondan o`zining alohida qurilishi, nutqning odatdagi talablariga bo`ysunmasligi b-n ajralib turishi, kishida hissiyot uyg`otadigan ohangga egaligi ajdodlarimizda unga nisbatan ehtiromli munosabat uyg`otgan. Sh.ga xos musiqiylik, tartiblilik, shartlilik uni o`z-o`zidan ijodga, badiiyatga daxldor qilib ko`rsatgan. Sh. tufayli inson nutqi jarangdor musiqiylik, tugallik, butunlik va uyg`unlik kasb etadi. Chunki Sh.da so`zning sehrli jozibasi, odam ruhiyatiga ta`sir ko`rsata oladigan darajadagi ko`tarinkiligi namoyon bo`lgan. Qadimda Sh.ga ijro etiladigan, binobarin, kishilar tomonidan bevosita idrok qilinadigan hodisa sifatida qaralgan. Minglab yillar mobaynida III., asosan, inson tuyg`ulariga ta`sir ko`rsatish vositasi sanalgani uchun ham uning musiqiyligi, ohangdorligi va jarangdorligiga alohida e`tibor berilgan. Sh. namunalari faqat mazmuni b-n emas, balki ifoda tarzi orqali ham o`quvchilar va tinglovchilarni rom etgan. Bu hol Sh. namunalarining kuylaydigan darajadagi qat`iy akustik xususiyatlarga ega bo`lishini taqozo qilgan. Sh.da muayyan musiqiy zarb (ritm) va qofiya, poetik sintaksis va inversiyalar qo`llanishi so`zlarning harakatchanligi, ohangdorligi va yoqimliligini ta`minlaydi. Bu hol mazmun tovlanishlariga erishish borasida Sh.ga tuganmas imkoniyatlar beradi. Sh. uchun voqea va tafsilotlar tasviri emas, balki inson ruhiyati ifodasi muhimdir. Bu borada o`zbek Sh.i ayricha yuksak maqomda turadi. Shu bois milliy Sh. uchun voqeabandlikdan ko`ra inson tuyg`ulari jilvasi, chigal kechinmalarini hissiyotga ta`sir etadigan, uni titroqqa soladigan yo`sinda ifoda etish muhimdir. Qat`iy poetik qoliplarga amal etilgan holda she`riy kashfiyotlar qilish zaruriyati o`zbek Sh.ining mukammallashuviga olib keldi. Shoir she`riy olamining tamomila o`zgachaligi, muayyan she`rda ifodalangan poetik mazmunni boshqa asarlarda, bo`lakcha yo`sinda berish deyarli mumkin emasligi Sh.da universallikning ko`zga ko`rinmaydigan, ilg`ab bo`lmaydigan darajada kam ekanligiga sababdir. Har bir she`r o`zigagina mansub qoida b-n tug`iladi va shunga ko`ra yashaydi. Cho`lpon qalamiga mansub quyidagi misralarda Sh.ga xos ayni shu xususiyatlarni ko`rish mumkin: Bir tutam sochlaring mening qo`limda, G`ijimlab o`paymi yo tarab ochay? Sir deb saqlaganing mening qo`ynimda. Sir deb saqlayinmi yo yelga sochay? Sochilgan sochingday sochilsa siring, Anor yuzlaringni kimga tutasan? O`zing-ku ularda vafo yo`q deding, Nimaga ularni tag`in kutasan? Bu

ShE`RIY NUTQ - badiiy nutqning nasriy (sochma) va she`riy (tizma) tarzidagi ikki shaklidan biri bo`lib, tilning muayyan ichki o`lchamga solingan, ma`no ko`chishiga asoslangan, hissiyotga to`yingan alohida ko`rinishi. Sh.n. she`rning yaratilishi uchun eng muhim birlamchi vosita bo`lib, kelib chiqishiga ko`ra nasriy nutqdan qadimiydir. U inson tamaddunining dastlabki paytida uzoq vaqtgacha badiiy nutqning yagona shakli bo`lgan. Chunki Sh.n. qurilishidagi tartiblilik, musiqiylik, hissiylik, o`lchovlilik uni kundalik qora so`zdan farqlagan, u orqali ifodalanayotgan axborotning san`atga tegishliligini ko`rsatib turgan. Sh.n. muayyan o`lchov asosida takrorlanib turadigan tartibli zarb (ritm) ga qurilgan, inson sezimlarini uyg`otishga yo`naltirilgan, hissiyotga to`yingan ko`tarinki nutqdir. Uning o`ziga xosligini ritmik bo`lak va ritmik vositalar ta`min etadi. Butun borliq harakati zarblarning izchil takroriga asoslangani kabi Sh.n. ham qatiy ritmga tayanadi. Tabiatdagi tartibli takrorlar kun va tun hamda fasllar almashinishini ta`minlagani, inson tanasining ritmikasi yurak urishi, nafas olishi maromini tashkil etgani kabi bo`g`in, turoq, rukn, misra va band shaklidagi ritmik bo`laklar takrori Sh.n.ning ta`sirli va yashovchan bo`lishiga olib keladi. Uni shakllantirishda pauza, qofiya va qofiya tizimi singari ritmik vositalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, Sh.n.ni yuzaga keltirishda poetik sintaksisning inversiya, sintaktik parallelizm kabi ko`rinishlari, fonetik vositalarning vokal va konsonans alliteratsiya, anafora, epifora, gradatsiya singari turlari ham katta samara beradi.

ShE`R TUZILIShI - she`riy nutqning davomiyligi, ritmi va musiqiyligini uyushtiradigan usul; adabiy-badiiy vosita. Nazm vositasidagi nutq, ya`ni she`riy nutq nasriy nutqdan Sh.t. qonuniyatlariga ko`ra va shu qonun-qoidalarga qat`iy amal qilinishi b-n farqlanadi. Sh.t. aslida o`ziga xos murakkab tizimni tashkil etadi. Chunki she`rning yaratilishida juda ko`plab g`oyaviy va badiiy unsurlar ishtirok etadi. Jumladan, mavzu, g`oya, band, naqarot, ritm, vazn, qofiya, intonatsiya, pauza, urg`u, poetik timsollar, fonetik usullar, badiiy san`atlar, syujet, timsol, kompozitsiya, konflikt va b. unsurlarning aniq, yagona bir tizimga birikuvidan she`r paydo bo`ladi. Sh.t.dagi mazkur jihatlarni shartli ravishda 2 guruhga ajratish mumkin: mazmunga oid unsurlar va shaklga oid unsurlar. She`r to`qimasida bu unsurlar bir- biriga chambarchas bog`liq va ularni sira bir-biridan ajratib bo`lmaydi. She`rda bir unsur ikkinchisiga, ayni damda, ikkinchisi birinchisiga o`tib turishi, ba`zi hollarda esa bir unsur ham mazmun, ham shakl vazifasini o`tashi mumkin (mas., timsol). She`rda mazmun va shakl bir butun holda voqe` bo`ladi. Sh.t.da, asosan, 5 shakliy unsur ishtirok etadi, bular: vazn, qofiya, band, takrir va tajnis. Bu jihatlar nasrda ham uchrashi mumkin. Biroq ular nasrda muntazam ravishda mavjud emas. Vazn - she`r o`lchovi yoki me`yorini bildiradi. U she`riy nutqni nasriy nutqdan ajratib turuvchi asosiy unsurlardandir. Vazn ba`zan saj`da va aruzning bahri ta`vil shaklida ham uchrashi mumkin. Qofiya esa ohangdosh so`zlarni she`r misra (bayt, band)larida tizimli bo`lib kelishidir. U saj` va b. shakldagi asarlarda ham qo`llanadi. Band - she`rning alohida qofiyalanish tartibiga ega ritmik bo`lagi. U qofiya va intonatsiya b-n birikkan misralarning muayyan tartib asosida takrorlanishidir. Vazn va bandni tildan ajralgan holda, turli jadvallar va belgilar b-n ham ko`rsatish mumkin. Ammo qofiya, takrir (so`z takrori) va tajnis (jinsdosh so`zlar) til materialidagina ko`rinadi. Sh.t. tarixiy taraqqiyot, davr uslubi va madaniy-adabiy an`analar b-n uzviy aloqada yashaydi. Bir Sh.t.da turli she`r tizimlarining imkoniyatlari mavjud bo`lishi va ular tarixiy taraqqiyot natijasida birin-ketin ro`yobga chiqishi mumkin. Har qanday Sh.t.dagi vazn asosida bo`g`in turadi. Biroq she`r tizimlarining xarakteri bo`g`inning qaysi xususiyatiga tayanishiga bog`liq. Sillabik tizim, shu jumladan, o`zbek barmoq tizimi bo`g`inlarning soniga, tonik tizim urg`usiga, sillabik-tonik tizim esa bo`g`inning urg`uli va urg`usizligiga tayanadi, aruz esa bo`g`inning cho`ziq-qisqaligiga qaraydi. O`zbek Sh.t. tarixida quyidagi holatlar nazarda tutilishi she`rshunoslar tomonidan ta`kidlanadi: 1) turkiy xalqlar, xususan, o`zbek Sh.t.ning folklor tipi davri. Bunda sintaktik parallelizmga tayanilgan. Misralar dastlab bo`g`in soni jihatidan teng bo`lmagan, ularni she`riy alliteratsiya, tovush usullari va so`z takrori uyushtirgan, qofiyalar b-n so`z takrorlari aralash holda misra ichida joylashgan (qofiyaning misra oxiriga chiqishi keyingi davrlarga xos hodisadir). Buni o`ziga xos barmoq she`r tizimi davri, deyish ham mumkin; 2) aruz vazniga asoslangan Sh.t. davri. Aruz arab xalq og`zaki ijodi negizida 8-a.da shakllangan va islom dinining yoyilishi b-n avval Eronga, keyin O`rta Osiyo xalqlari, xususan, o`zbek adabiyotiga kirib kelgan va 11-a.dan qo`llana boshlagan. Juda ko`plab durdona asarlar shu Sh.t.da yaratilgan; 3) erkin vaznga asoslangan Sh.t. o`zbek adabiyotiga 20-a.ning 20-y.larida rus tonik she`r tizimi ta`sirida kirib keldi. Biroq bu vazn o`lchov, qofiya, band jihatidan erkin bo`lsa-da, alohida tizim emas, balki barmoq vaznining sodda, qo`shma, aralash, murakkab kabi vazn turlaridan biridir; 4) bo`g`in-urg`u, miqdor-urg`u va qorishiq she`r tizimlari. Bular nisbatan keyinroq paydo bo`lgan tizimlardir. Biroq yuqorida sanalganlardan faqat 2 tasi - barmoq va aruz tizimlari o`zbek Sh.t.ning asosini tashkil etadi. Negaki, o`zbek she`riyati, asosan, barmoq va aruzda yaratilgan. Qolgan she`r tizimlari - erkin vazn, bo`g`in- urg`u, miqdor-urg`u va qorishiq tizimlar u qadar keng tarqalmagan.

ShE`R (arab, shuur - sezgi) - fikrning his-tuyg`uga qorishiq ifodasi sifatida vujudga kelgan, hayajonli sheriy nutq b-n ifoda etilgan, ma`lum ichki ohangga ega badiiy asar. Sh. atamasi o`rniga ba`zan nazm so`zi ham qo`llanadi. U badiiy adabiyotning qadimiy turi bo`lib, insoniyat eng birinchi badiiy asarlarni Sh.da yaratgan. Rivoyat qilishlaricha, birinchi Sh.ni bevaqt o`ldirilgan o`g`li Hobilning dardida kuygan Odam alayhissalom yaratgan ekan. Shuning uchun ham unda, deyarli hamisha, muallifning oniy kayfiyati, lahzalik porloq kechinmalari ustuvorlik qiladi. Sh.da fikrning kutilmagan va sezimlarga kuchli ta`sir ko`rsatadigan yo`sinda ifodalanishiga e`tibor qilinadi. Shu bois ham har bir Sh.dan o`ta muhim ijtimoiy g`oya ifodasini kutish maqsadga muvofiq emas. Ularda tuyg`ular po`rtanasi qudratli, sezimlar miqyosi keng va ta`sirchanlik, yuqumlilik darajasi yuqori bo`lishi muhimdir. Sh.ning uzoq yashashini ta`minlaydigan asosiy omillar: tuyg`ular samimiyati va ifoda tabiiyligidir. Zamonaviy o`zbek adabiyotida Sh. atamasi ma`nosini erkinroq tushunish, oldingi shakliy qoliplarni o`zgartirgan holda yangi poetik kashfiyotlar qilishga intilish tamoyili kuchli. Shuning uchun ham o`zbek nazmida oq Sh., sochma Sh., nasriy Sh, tasbih, uchchanoq singari Sh. shakllari paydo bo`lmoqda. Sh.ning qofiya, tinish belgilari va grammatik qoidalar iskanjasida qolishini istamayotgan bir qator shoirlar qofiyasiz, grammatik qoidalar va tinish belgilariga rioya etilmay yozilgan Sh.lar yaratmoqdalar. She`rning eng kichik ko`rinishi mumtoz adabiyotda 1 baytdangina iborat bo`lsa (fard), o`zbek folklorida 4 qatorni tashkil etadi (to`rtlik). Bir misradan iborat Sh. yaratishga ham urinishlar bo`lgan (rus she`riyatida monostix - bir she`r deb nomlangan). O`zbek xalq og`zaki ijodida Sh.lar, asosan, kuylash uchun yaratilganligi uchun qo`shiq deb atalgan. Og`zaki Sh. qat`iy shakliy-mundarijaviy qoliplarga tushmaydi va yo`nalishiga ko`ra mavsum, marosim, sevgi qo`shiqlari kabi turlarga ajratiladi. Mumtoz Sh.lar qofiyalanish va banddagi misralarning miqdoriga ko`ra maxsus janrlarga bo`lingan. Agar Sh. bandi 2 misradan iborat bo`lsa - masnaviy, 3 misradan iborat bo`lsa - musallas, har bir band 4 misradan tashkil topsa - murabba`, 5 qatorli bandlardan tashkil etilsa - muxammas, bandlari 6 satrdan tashkil topsa - musaddas, 7 misrali bandlardan iborat bo`lsa - musabba`, 8 misrali bandlardan tashkil topsa - musamman, 9 qatorli bandlardan iborati - tasne` (mustasne`), 10 qatorli bandlardan iborat poetik asarlar muashshar (mashru`) deyilgan. Hozirgi o`zbek shoirlari turlicha bandlardan tashkil topadigan an`anaviy barmoq vaznining turli poetik kombinatsiyalaridan tashqari, jahon she`riyati tajribasidan o`zlashtirilgan sonet, romans, xoyku, tanka, elegiya, barokko, rondel va b. janrlarda Sh.lar yaratishmoqda va ularda o`zbeklarga xos milliy tuyg`ularni ta`sirli ifodalashga erishmoqdalar.

ShAHARSOZLIK (shahar qurish) - memorlikning yirik sohasi; shahar bunyod etish nazariyasi va amaliyoti - aholi yashaydigan hududlar (typap joylar)ni loyiha asosida rejalashtirish. Sh. ijtimoiy-iqtisodiy, sanitariya-gigiena, qurilish-texnika, badiiy-me`moriy masalalar majmuini qamrab oladi. Sh. majmui me`morlik va qurilish bunyodkorligi, jamiyatning ijtimoiy tizimi va ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyot darajasi, madaniyati, tabiiy iqlim sharoitlari va milliy o`ziga xosligi b-n belgilanadi. Sh. o`z navbatida qishloq aholi turar joylarini rejalash, landshaft me`morligi, bog` barpo etish, tumanlarni rejalash, sanoat korxonalari, dam olish mintaqalarini ratsional ravishda joylashtirish, ekologiya masalalari kabi bir necha tarmoklarga bo`lingan. Sh.da turar joylarning nafaqat me`moriy-badiiy qiyofasiga, estetik jihatlariga, balqi obodonlashtirishga - yo`llar, ayniqsa, avtomobil yo`llariga, infratuzilma (suv, oqava - kanalizatsiya, gaz, elektr va b. muhandislik ta`minotlari)ga katta e`tibor beriladi. Sh.da yangi shahar, shaharcha,

ShAShMAQOM (fors. - olti va maqom) - o`zbek va tojik xalqlari musiqiy merosida markaziy o`rin tutgan maqomlar turkumi; parda, ohang, usul, shakl, uslub kabi vositalar b-n o`zaro uzviy bog`langan mumtoz kuy va ashulalar majmui. U muayyan shart-sharoitlarda musiqiy folklor hamda kasbiy musiqa yo`nalishlarida orttirilgan ko`p asrlik ilmiy-ijodiy tajriba hamda izlanishlar natijasida yuzaga kelgan. Sh. milliy hamda mintaqaviy mumtoz musiqa an`analarining tarixan uzun taraqqiyot jarayoni natijasida bir qator bastakorlar avlodi san`atining qomusiy mahsulidir. O`rta asr YAqin va O`rta Sharq xalqlari musiqa ilmida maqom, asosan, parda tuzilmalari tushunchasini hamda ularga mos holda yaratilgan kuy va ashulalarni ifodaladi. Maqomlar dastlabki davrda tarqoq shakllarda rivojlandi, 13- a.da esa Safiuddin al-Urmaviy ularni o`n ikki asosiy maqomdan iborat nazariy tizim shakliga keltirdi. 17-a.dan so`ng O`n ikki maqom tizimi inqirozga uchrab, uning negizida Sharq xalqlari orasida maqomlarning yangicha milliy va mahalliy shakllari vujudga kela boshladi. Xususan, 18-a.ning o`rtalarida O`rta Osiyoning yirik madaniy markazlaridan biri Buxoro shahrida saroy sozanda, xonanda va bastakorlari ijodiy-ijrochilik faoliyatida Sh. uzil-kesil shakllanib, Buxoro maqomlari, Buxoro Shashmaqomi nomlarida ham yuritildi. O`zbek maqom turlaridan Xorazm maqomlari, Farg`ona-Toshkent maqom yo`llari, shuningdek, yovvoyi (erkin ko`rinishdagi) maqomlar, surnay, dutor yo`llari va b. Sh. ta`sirida rivojlandi. O`tgan zamon bastakorligida keng qo`llanilgan amal, kor, naqsh, peshrav, savt, tarona, qavl kabi janrlarning noyob namunalari Sh. tarkibida bizgacha yetib keldi. Sh. Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq maqomlaridan tashkil topgan bo`lib, jami 250 dan ortiq har xil shakldagi kuy va ashula namunalaridan iborat. Shu kunga qadar sozanda, hofiz va bastakorlar maqom yo`llarining ko`plab ijroviy talqinlarini kashf etdilar, ovoz, tanbur, surnay, dutor va b. maqom yo`llarida bir qismli va turkumli asarlar ijod qildilar, ular asosida yangi kuy va ashulalar yaratdilar. Maqomlar sozanda va xonandalar tomonidan yakka tarzda, shuningdek, jo`rovozlik va jo`rnavozlikda ijro etib kelingan. Xususan, Buxoro amirlari saroyida eng so`nggi davrda jo`rnavozlik asosan, 2 tanbur, 2 doira (doirachilar xonanda ham bo`lgan), afg`on rubobi, sato yoki qo`biz, imkonga ko`ra bo`lamon cholg`ularidan iborat bo`lgan. Maqom ijrochiligida tanbur yetakchi soz hisoblanadi. Chunki u torlarini maqom pardalariga moslab sozlashda va maqom yo`llarini mukammal yangratishda birmuncha qulayliklarga ega. Doira esa sozanda va xonandalarning Sh. qismlarini belgilangan usul negizida ijro etishlari uchun zarur vosita bo`lib xizmat qiladi. Har bir maqomning bosh tovushqatori o`ziga xos va nisbatan barqaror bo`lib, turkumning to`liq musiqiy ijro jarayonida uning pardalarida ayrim o`zgarishlar ham sodir bo`lib turadi. Chunki Sh. shakllanishida maqomlar tarkibiga 12 maqomdan mazkur maqom pardalariga yaqin, kuy mavzui tabiatiga ohangdosh o`zga sho``ba va maqom yo`llari ham kiritilgan. Ularning lad-tonalligi asosiy maqom yo`llariga ba`zan mos kelmasligi ham mumkin. Sh.ni tashkil etgan maqomlarning har biri ikki - cholg`u (mushkilot) va ashula (nasr) yirik bo`limlaridan iborat. Cholg`u bo`limlarida bir xil nom bilan ataluvchi cholg`u qismlari mavjud bo`lib, ohanglari o`zlari mansub bo`lgan maqom kuyiga xos, doira usullari esa bir xildir. Ulardan asosiylari Tasnif, Tarje, Gardun, Muxammas va Saqil deb ataladi. Bu qismlar maqom nomlariga qo`shib (mas., Tasnifi Buzruk, Tarjei Dugoh, Garduni Segoh kabi), ayrimlari esa bastakorlar nomi bilan birga (mas., Muxammasi Nasrulloyi, Saqili Islimxon) ataladi. Ba`zi cholg`u qismlari alohida nomga ega (mas., Nag`mai Orazi Navo), Dugoh va Segohda esa maqom nomi bilan qo`shib aytiladi (mas., Peshravi Dugoh, Samoi Dugoh, Xafifi Segoh). Sh.ning cholg`g`u qismlari xona va bozgo`y kuy tuzilmalaridan tashkil topadi. Bunda muntazam ravishda o`zgaruvchi xonalarning rivojlanishi uchun qo`llanadigan peshrav uslubi alohida ahamiyat kasb etadi. Tasnif, Tarje, Nag`mai Oraz, Samoi, Xafif kabi cholg`u qismlari bir-biriga o`xshash, kichik hajmli; Gardun va Peshrav birmuncha rivojlangan; Muxammas va Saqil yo`llari uzun va murakkab doira usullari negizida ijod etilgan. Sh. cholg`u yo`llarining ichki tuzilishi murakkab bo`lsa-da, o`zining ravon ohangdorligi va rang-barangligi bilan shu maqom kuy mavzulari bilan bevosita bog`liqdir. Bu asarlar teran falsafiy va turfa lirik kayfiyatlarni ifodalaydi, tinglovchilardan esa eshitish ko`nikmalariga ega bo`lishni talab etadi. Odatda, Sh. cholg`u qismlari birin-ketin yaxlit tarzda ijro etilgandan so`ng uning Nasr bo`limiga o`tiladi. Ashula qismlari ancha murakkab shakldagi sho``balar, ularning tarona yoki shoxobchalaridan iborat. Bular ham yaxlit turkum tarzida ijro etiladi. Sh. ashula bo`limlari tuzilish jihatidan bir-biridan farqlanadigan ikki toifa sho``balar guruhidan tashkil topgan; birinchisiga Saraxbor, Talqin, Nasr deb nomlanuvchi sho``balar va yakuniy Ufar qismi, iqkinchisiga esa, asosan, Savt va Mo`g`ulcha nomli sho``balar va ularning hoxobchalari kiradi. Sh.dagi nomdosh sho``balar (Saraxbori Buzruk, Saraxbori Navo va b.)ning kuy-ohanglari turlicha bo`lsa-da, doira usuli va kuylariga bog`lab aytiladigan she`r vaznlari bir xildir. Sho``balarning ikkinchi guruhida Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar deb nomlanadigan shoxobchalar mavjud va ular shu nomdagi o`ziga xos doira usullarida yangraydi. Sh. sho``balarining rivojlanishida avj va namudlar alohida ahamiyat kasb etadi. Ular ashulaning yirik shakl olishi va mazmunan chuqurlashishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ladi. Namudlar maqom yo`llarida yakka avj yoki guruh tartibida erkin ishlatiladi. O`tmishda hofizlarning xohish va imkoniyatiga qarab namudlar soni (bir sho``bada 4 tagacha) o`zgarib turgan. Sh. ashula bo`limi sho``balari shaklan barkamol bo`lib, ichki tuzilmalar tarkibi turlicha bo`lishi mumkin. Mas., har bir sho``ba yo`li cholg`u. muqaddimasi b-n boshlanadi. Keyin daromad nomli bosh xat ijro etiladi va o`rta pardalarda bayon etiluvchi miyonxat jumlalariga o`tiladi. O`rniga qarab dunasr tuzilmasida yuqori pardalar zabt etiladi. So`ngra sho``balarga xos avjda namudlar aytilib, ashu- la yo`li miyonxat orqali yoki usiz ulanib ketadigan furovard (tushirim) tuzilmasi bilan yakunlanadi. Ba`zi sho``balar tuzilishi boshqacharoq bo`lishi ham mumkin. Sh. ashula bo`limining birinchi guruh sho``balari turkumli tarzda yaxlit ijro etilganida, Saraxbor b-n boshlanib, so`ng uning taronalari (6 tagacha) o`qiladi. Taronalarning oxirgisi talqin doira usulida aytiladigan suporish qismi vositasi b-n Talqin sho``basiga silliq ulanib boradi. Talqin taronasi ijro etilib, nasr doira usulidagi suporish orqali Nasr sho``basi va uning taronalariga o`tiladi (Nasr sho`ba namunalari bitta maqomda 2- 3 tagacha yetadi). Oxirgi Nasr sho``basi, odatda, taronasiz o`qilib, bevosita Ufar ashula yo`llariga qo`shiladi va oxirgi suporish b-n turkum yakunlanadi. Sh. ashula bo`limining ikkinchi guruhidagi sho``balar o`zaro bog`lanmagan tarzda mustaqil ashula yo`llari hisoblanib, ularning har biri, asosan, 5 qismli turkumni tashkil etadi. Mas., asosiy Savt yoki Mo`g`ulcha ashula yo`lidan keyin unga ushbu kuy mavzuining yangicha vazn-usulli (Talkincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar) namunalari navbatma-navbat ulanadi. Maqomlarning tarixiy, nazariy, estetik masalalari uzoq o`tmishdan shu kunga qadar musiqashunoslar tomonidan har tomonlama o`rganilmoqda. Xususan, O`rta asrlar musiqa risolalarida Sharq mumtoz musiqasiga xos parda-lad tuzilmalari keltirilib, maqomot hamda xalq musiqasiga xos tovushqator va usullar tuzilishi haqida mulohazalar yuritilgan. 19-a. boshi va o`rtalarida Sh.ga oid maxsus yozma she`riy to`plam - bayozlar yuzaga keldi. Ularda maqomlarga aytilgan g`azal matnlari keltirilgan, maqom va sho`balar nomlari hamda ijro etiladigan ashulalar turkumining tartibi ko`rsatilgan. Komil Xorazmiy va uning o`g`li Muhammad Rasul tanbur chizig`i yordamida yozib olgan Xorazm maqomlari ham Sh.ning 19-a. namunalari haqida qimmatli ma`lumot beradi. Sh. ashula yo`llarida o`zbek hamda fors mumtoz shoirlaridan Rudakiy, Jomiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Fuzuliy, Hofiz, Amiriy, Nodira, Zebunniso, Ogahiy va b.ning ishqiy-lirik, falsafiy, nasihatomuz, diniy mazmundagi g`azallari, shuningdek, xalq to`rtliklari jalb etilgan. Sh., asosan, og`zaki tarzda avloddan-avlodga ustoz-shogird an`anasida o`tib keldi. 1920-y.larda Buxoro, Samarqand, Toshkent shaharlarida maxsus musiqa maktablari, bilim yurtlari tashkil qilinib, ularda maqom va xalq musiqa namunalarini o`zlashtirishga e`tibor qaratildi; Ota Jalol, Ota G`iyos Abdug`aniev, Domla Halim Ibodov, Shorahim Shoumarov, Abdusoat Vahobov, Usto Shodi Azizov kabi maqomdon sozanda va hofizlar yoshlarga saboq berish uchun jalb etildilar. Sh.ni ilk bor V.A.Uspenskiy Ota Jalol va Ota G`iyos ijrolaridan hozirgi nota yozuviga olib nashr ettirdi (Shashmakom, Shest muzo`kalno`x poem, M. - Buxoro, 1924). Mulla Bekjon Rahmon o`g`li va Muhammad YUsuf Devonzodaning Xorazm musiqiy tarixchasi (M., 1925), Fitratning O`zbek klassik musiqasi va uning tarixi (Samarqand - T., 1927) risolalari 20-a. maqomshunosligining dastlabki namunalari bo`lib, qimmatli ma`lumotlarga ega. Sh.ni o`rganishga, ayniqsa, 1950-y.lardan ko`proq ahamiyat berila boshlandi. YUnus Rajabiy Sh. ni o`zi va b. sozanda va xonandalar ijrosidan yozib olib, ikki marta - O`zbek xalq musiqasi va Shashmaqom nomi b-n nashr ettirdi. O`zbek xalqi musiqa boyliklari asosida yuzaga kelgan Sh., o`z navbatida, zamonaviy musiqa san`ati rivojlanishiga samarali ta`sir ko`rsatdi. O`zbekiston bastakorlari va kompozitorlari o`z ijodida Sh.dan keng ko`lamda foydalanishni davom ettirmoqdalar. Hozirgi davrda O`zbekiston bo`ylab Sh.ni ijro etishga ixtisoslashgan professional ansambllar, havaskor badiiy jamoalar maqomlarni ijodiy o`zlashtirish hamda targ`ib etish borasida samarali faoliyat ko`rsatmoqdalar.

ShARQ NOTA YOZUVI - zamonaviy nota yozuvi manbai; qadimgi va o`rta asrlar Sharq musiqa madaniyatida qo`llanilgan kuy-ohanglar yozib olish usullaridan iborat. Ilk namunalari Qadimgi. Misr (mil. av. 2-ming yillik o`rtalari, piktografiya usuli), Bobil (bo`g`inlar yozuvi), Qadimgi Xitoy (ideografik yozuv)da joriy etilgan. Forobiy YUnonistonda qo`llanilgan harfli nota yozuvini ud pardalariga moslashtirgan. Safiuddin al-Urmaviy (tabulatura uslubida) ikki xil nota yozuvini kashf etgan. Tanbur chizig`i (19-a.)da Xorazm maqomlari to`laligicha yozilgan.

ShARMANKA - organ turidagi musiqa cholg`usi, klavishlar o`rniga qo`l bilan aylantiriladigan maxsus mexanizm o`rnatilgan. Sh. kichik bir qutidan iborat bo`lib, uning ichiga ovoz beruvchi turli naylar o`rnatilgan. Bir necha musiqa pesalari ayrim aylanuvchi moslama (valik) larga yozilib, yashikka joylashtirilgan. Sh. G`arbiy yevropada 18-asr boshlarida paydo bo`lib, tez vaqt ichida ko`cha sozandalarining sevimli musiqa cholg`usi bo`lib qoladi. Rossiyada 19-asrda keng tarqalgan.