Adabiyotlar 622452 ta
Videodars 982 ta
Audiokitob 2205 ta

 

Kimyo atamalari (301)

Thursday, 19 December 2019 06:44

Iridiy.

Written by

Iridiy ham xuddi xrom singari, rangiga ko‘ra nomlangan. Qadimgi yunon afsonalarida Irida – kamalak ma’budasi va ma’budlarning kotibasi bo‘lgan. Yunonlar kamalakning o‘zini esa «iris» deb nomlashgan. Haqiqatan ham, iridiyning birikmalari kamalakning deyarli barcha ranglarida jilvalanadi. Masalan, kristall holatida uchraydigan IrCl moddasi misga o‘xshash qo‘ng‘ir-qizg‘ish rangda bo‘ladi; IrCl2 esa to‘q yashil tusda; IrCl3 – ochroq yashil; IrCl4 – qo‘ng‘ir-jigarrang bo‘ladi. Iridiyning temir bilan birikmasi IrF6 – sariq; IrS, Ir2O3 va IrBr4 moddalari moviy ko‘k, IrO2 esa qop-qora bo‘ladi. Ayrim minerallarda uchraydigan ko‘p ranglar bilan tovlanish hodisasi, ya’ni, minerallarning kamalaksimon tuslanishi «irizatsiya» deyiladi.

 

Thursday, 19 December 2019 06:43

Xrom.

Written by

Yunon tilida «rang», «bo‘yoq» ma’nolarini beruvchi so‘z «chroma» deb yuritiladi. Haqiqatan ham, xromning ko‘plab birikmalari yorqin rangga ega. Xususan, uning oksidlari yorqin yashil rangda, yoki, tim qora, yoki, qizil bo‘ladi. Xromning gidratlangan tuzlari Cr (III) esa yashil, yoki, binafsharang bo‘lishi mumkin. Xromatlar va dixromatlarning rangi esa odatda sariq yoki zarg‘aldoq tusda bo‘ladi.

 

Thursday, 19 December 2019 06:42

Yod.

Written by

 Yunoncha «ioeides» so‘zining ma’nosi o‘zbekchada «binafsharang» deganiga to‘g‘ri keladi. Chunki, yod elementining bug‘lari, hamda, uning inert erituvchilardagi (alkanlar, to‘rt xlorli uglerod va ho kazo) eritmalari shunday rangga egadir. Avvallari, tibbiyotga oid adabiyotlarda va hatto kimyo kitoblarida ham, ushbu elementning nomini va formulasini chalkashtirib yozish odati bor edi. Ya’ni, ba’zi kitoblarda uni «yod» deb yozilsa, boshqalarida «iod» deb keltirilar edi.

Thursday, 19 December 2019 06:40

Osmiy.

Written by

Yunonchada «osme» so‘zi «hid» degani. Aslida osmiyning metall holatdagi ko‘rinishi hech qanday hidga ega emas. Lekin, osmiyning tetraoksidi (OsO4) xlor va sarimsoq singari qo‘lansa hidga ega bo‘ladi. Fiziologiyada esa, odamning hid bilish qobiliyatining tug‘ma yoki, orttirib olingan tarzda yo‘q bo‘lishi hodisasi «anosmiya» deyiladi.

 

Thursday, 19 December 2019 06:39

Brom.

Written by

Yunon tilida «bromos» - qo‘lansa, badbo‘y, sassiq degan ma’nolarni anglatadi. Haqiqatan ham, brom o‘ta qo‘lansa, badbo‘y hidga ega bo‘lib, xlorni hididan ham sassiqroq bo‘ladi. Brom – metallar turkumiga kirmaydigan elementlar ichida, oddiy sharoitlarda suyuq holatda turadigan yagona elementidir.

Thursday, 19 December 2019 06:37

Xlor.

Written by

Yunon tilidagi «chloros» so‘zi sarg‘ish-yashil rangni ifodalaydi. Biz xlor nomi bilan yaxshi taniydigan kimyoviy element nomi aynan shu so‘zdan olingan. Chunki, xlorning gaz holatidagi ko‘rinishi aynan shunday rangga ega bo‘lib, odamlar xlorni aynan shu rang orqali tanib olishgan. «Xlorofill» so‘zining ildizi ham xuddi shu yunoncha so‘zga borib taqaladi. Xlor elementi uchun ushbu nomni esa mashhur ingliz olimi Gemfri Devi biriktirgan. Lekin, Devi asarlarida ushbu atama «chlorine», ya’ni, «xlorin» tarzida qayd etiladi. Terminni «xlor» (chlore) ko‘rinishida qisqartirilishi esa farang kimyogari Gey-Lyussak asarlari orqali ommalashgan. Atama shu tarzda, boshqa tillarga tarqalgan va shu jumladan o‘zbek tiliga ham kirib kelgan. Xlorin esa zamonaviy kimyo tilida qisman gidratlangan porfiringa nisbatan qo‘llanadi. Shuningdek, polivinilxlorid tolasini ham shu nom atash amaliyoti uchrab turadi.

 

Thursday, 19 December 2019 06:35

Ftor.

Written by

Uzoq yillar mobaynida insoniyatga ushbu elementning faqatgina muayyan birikmalari ma’lum edi xolos. Odatda, kimyogarlar yaxshi tanigan bunday ftorli birikmalar zararli moddalar bo‘lgani uchun ham, ular bilan ishlashda juda ehtiyotkorlik bilan ish olib borilgan.

Thursday, 19 December 2019 06:32

Oganesson.

Written by

Mazkur element davriy jadvalda 118-raqamli katakda joylashgan va u og‘ir ionlarni tadqiq etish, yadro fizikasi va yangi kimyoviy elementlarni sintez qilish sohalarida ulkan xizmat ko‘rsatgan olim, professor Yuriy Oganesyan (1933-yilda tug‘ilgan) sharafiga nomlangan. Ushbu nom IUPAC tomonidan 2016-yilda tasdiqlandi