TORLI MUSIQA ChOLG`ULARI, xordofonlar - musiqa cholg`u asboblari guruhi; tovush manbai sifatida toplap qo`llaniladi. Tovush chiqarish usuliga qarab torli-kamonli (kamon yoki smichok b-n chalinadigan skripka, g`ijjak kabi), torli- mezrobli (mezrob yoki nohun yordamida chalinadigan tanbur, ud, rubob), torli- chertma (dutor, do`mbira, qonun), torli-urma (chang, fortepiano) kabi asosiy turlarga ajratiladi.

TOVUSh (musiqada) - musiqaning ifoda kuchiga ega eng kichik tarkibiy qismi. Musikiy T.lar ma`lum musiqiy tizimni tashkil etib, muayyan baland-pastlik (lad), uzun-qisqalik (ritm va metr), dinamika va tembrga ega bo`ladi. Odatda, musiqada 16

TERMA - xalq qo`shiqlari turi. O`zbek, qozoq, qoraqalpoq, uyg`ur, qirg`iz folklorida keng tarqalgan. Paydo bo`lish davriga ko`ra an`anaviy va zamonaviy turlarga bo`linadi. Ikki asosiy ko`rinishi mavjud. Birinchisi- shoir-baxshilar tomonidan maxsus tomoq usulida (ichki ovoz uslubida) aytiladigan, nisbatan rivojlangan, ritm-o`lchov jihatidan ma`lum erkinlikka ega epik mavzuli T. Ikkinchisi - shoir-baxshilar b-n birga xalq qo`shiqchilari (mas., qozoqlarda - termeshi) tomonidan ijro etiladigan, turli (nasihatomuz, lirik, hazil va b.) mazmunda, tor hajmli, ritm-o`lchov jihatidan aniq kuylardan iborat, muayyan darajada kuychanlikka ega T. Har ikkala turining she`riy asosini 7-8 va, ba`zida, 5 bo`g`inli misralardan iborat barmoq vaznidagi xalq she`rlari tashkil etadi. Ko`p bo`g`inli misrali she`rlar esa maydaroq (7Q4 yoki 3Q5Q3 kabi) turoqlarga bo`linadi. T.larniig she`riy bo`linishi kuylarning tuzilishida ham o`z aksini topadi: kuy bo`lak (ohang)larining o`zaro nisbatlari (soni, hajmi) she`riy matni qurilishi ( mas., turoqlar soni va hajmi) ni qaytaradi. T.da ohangdorlik b-n rechitativ xususiyatlari qorishib ketgan. Odob va axloq, oshiq-ma`shuqlar to`g`risida, so`z va soz ta`rifi haqida (Do`mbiram, Qo`bizim kabi) qator T.lar yaratilgan. Doston T.lari 50-150 misra atrofida bo`ladi. Kunlarim an`anaviy T.si Go`ro`g`lining epik biografiyasidan iborat. Bunday T.lar Ergash Jumanbulbul o`g`li, Fozil Yo`ldosh o`g`li, Abdulla shoir, Saidmurod Panoh o`g`li, Madraim Shaman o`g`li va b.ning Kunlarim, Islom shoirnint Baxtiyor avlodlarga kabi avtobiografik liro-epik asarlarining yaratilishiga asos bo`ldi. Baxshilar tomonidan ayrim T.lar dostonlar tarkibiga singdirib yuborilganidek, dostonlarning ba`zi she`riy parchalari ham T.lar sifatida kuylangan. T.lar baxshi va xalfalar tomonidan hozir ham kuylanib, ularning yangi-yangi namunalari yaratilmoqda.

TEMP - 1) musiqa asarini ijro etishdagi tezlik darajasi; 2) ishdagi, harakatdagi sur`at, tezlik.

TELEFILM - televidenie uchun mo`ljallab ishlangan film, ekran san`atining bir turi. Asosan, televidenie bazasida yaratiladi. Hujjatli, badiiy, musiqiy, ilmiy- ommabop, manzarali, tarixiy bo`ladi. To`liq va qisqametrajli filmlar ishlanadi. Katta kinodan ko`p qismli televizion film va teleseriallar yaratishi b-n farqlanadi.

TELEVIZION SAN`AT - borliqni televidenie orqali tasvirlovchi san`at turi. T.s. badiiy televidenie ahamiyatini bildiruvchi atama sifatida qo`llaniladi. San`atning boshqa turlari (kino, teatr, adabiyot, tasviriy san`at, musiqa va b.) b-n to`qnash holda yuzaga kelgan. T.s. nafaqat ularning asosiy tasviriy ifoda vositalarini meros qilib oldi, balki tasvirlanayotgan voqeaga maksimal yaqinlashuv, mahsulotlarni montaj qilish, boshlovchi yoki teleko`rsatuv qatnashchilarining tomoshabinlarga murojaati, shuningdek, tomoshalarni davriy yoki seriallarga bo`lib ko`rsatishdek o`ziga xos san`at yaratdi. Televizion ko`rsatuvlarda ma`lum g`oya va maqsad ko`zda tutiladi. Bu g`oyani muayyan voqea-hodisa zamirida amalga oshirish uslubiga qarab 2 yirik turga: informatsion (hujjatli) va badiiy televideniega ajratiladi. Informatsion televideniedagi turkum ko`rsatuvlarda voqelik hech bir ortiqcha bo`yoqsiz, tomoshabinga asl holida yetkaziladi (Axborot, Davr, YAngiliklar va b.). Badiiy televideniening mahsulotlari esa badiiy san`at va yuksak estetik talablarga javob beroladigan, voqelikni nafis san`at vositalari, obrazlar orqali ifoda etuvchi televizion drama va ko`rsatuvlarga asoslanadi.

TEATRShUNOSLIK - teatr tarixi va nazariyasini o`rganuvchi fan. Mustaqil ilmiy yo`nalish sifatida teatr san`atining umumiy taraqqiyoti bilan bog`liq holda 20-a.da shakllangan. T. dastlab, asosan drama teatrlari faoliyati b-n bog`langan bulsa, keyinchalik opera va balet, operetta, musiqali drama, bolalar teatri, qo`g`irchoq teatri, teatr ta`limi, sahna nutqi, dekoratsiya san`ati, teatr libosi va pardozi, sahna harakati, havaskorlik teatri sohalari va yo`nalishlarini o`z ichiga oladi. T. kurtaklari Sharq va G`arb mamlakatlarida teatr san`atini shakllanishi va taraqqiyoti b-n bog`liq holda turli davrlarda, ko`p hollarda tarix, falsafa, adabiyotshunoslik fanlari ichida vujudga kelib, mukammalashib borgan. Teatr amaliyotini nazariy jihatdan umumlashtirish YUnoniston, Rim, Hindiston, Xitoyda paydo bo`lgan. Aristotelning Poetikasi san`at, jumladan, drama va teatr nazariyasi bo`yicha birinchi tajribadir. G`arbiy yevropada dramaturgiya va teatr san`atini tadqiq etish Uyg`onish davrida antik davrda yaratilgan qo`lyozmalarni o`rganishdan boshlangan. Angliyada 16-a.da gumanistlar teatr san`atining axloqiy tarbiyadagi o`rni, estetik ahamiyatini yoqlab bir qator ilmiy asarlar yozishgan. Alohida yo`nalish sifatida drama nazariyasi rivojlanadi. 18-a. teatr tanqidchiligi ham rivojlana boshlaydi. 19-a.ning 2-yarmida Angliyada T.ning ilmiy uslub va tamoyillari qaror topadi. Germaniyada T.ning ilmiy poydevori 18-a.da qo`yildi: I.K.Gotshed tadqiqotlaridan boshlandi. 18-a. oxiri va 19-a. boshida Gyote va Shiller T. taraqqiyotiga muhim hissa qo`shdi. 19-a.ning 2-yarmida ko`plab T. ishlari, memuarlar, bibliografik manbalar nashr qilindi. 90-y.lardan Bonn va Leypsig un-tlarida maxsus T. kurslari o`qitilib, Kyoln va Kilda T. ilmiy tadqiqot in-tlari ish boshladi. 1902 y. Berlinda teatr tarixini o`rganish jamiyati tuziladi. Fransiyada T. yozuvchi va faylasuf D.Didro asarlarida (18-a.) yorqin ko`rindi. 19- a.ning 2-yarmi, 20-a. boshlarida teatr tarixi, dramaturgiya va aktyorlik san`ati bo`yicha fundamental tadkiqotlar yaratildi. 1933 y.da Fransiyada teatr tarixi jamiyati tuzildi. Rossiyada 19-a.da P.I.Sumarokov, A.Pushkin, N.Gogol, V.Belinskiy va b. T. rivojiga katta hissa qo`shdilar. 1939 y. Peterburgda Teatr, musiqa va kinematografiya in-ti ish boshlaydi. 20-a.ning 60-80-y.larida mazkur dargohlarda bir qator o`zbek teatrshunoslari nomzodlik va d-rlik dissertatsiyalarini himoya qilishgan. Sobiq ittifoq doirasida boshqa milliy teatrlar qatorida o`zbek teatri bo`yicha ham monografiya va maqolalar e`lon qilingan. Bu o`rinda O.Olidor (Kaydalova), M.Grigorev kabilarning xizmatlari alohida. O`zbekistonda T. mustaqil fan sifatida 20-a.ning 50-y.larida shakllandi. Bunda hoz. San`at in-tining o`rni katta. In-t malakali teatrshunos kadrlarni tayyorlab yetishtira boshlashi b-n etnografiya, adabiyotshunoslik doirasida tetapoya qila boshlagan ilmiy yo`nalish professional yo`lga chiqib oldi. Biroq T.ning dastlabki ko`rinishlari Furqat, M.Behbudiy va b.ning ma`rifatchilik yo`nalishidagi maqolalarida yevropa shaklidagi yangi teatr yaratish harakati b-n bog`liq holda paydo bo`lgan. 1914 y. Toshkent, Samarkand va b. shaharlarda teatr jamoalari tarkib topib, xalq madaniy hayotidan o`rin ola boshlashi b-n, teatr tanqidchiligi ham paydo bo`ldi. Mirmulla, Mirmuhsin Shermuhamedov, Fitrat, G`.YUnus, S.Husayn, Cho`lpon, S.Siddiq kabi tanqidchilar aniq spektakllarga taqriz yozish b-n cheklanmay, teatr jarayoni, tajribalarni umumlashtirishga kirishadilar. Shu tariqa T.ning dastlabki ko`rinishlari maydonga keladi. 20- y.lardayoq T.da 2-yo`nalish ko`zga tashlanadi: biri - an`anaviy teatr tarixini o`rganish (G`.Zafariy va b.), ikkinchisi - yangi teatr tajribalarini umumlashtirish (S.Husayn, Cho`lpon va b.). 1929 y.da S.Husaynning O`zbek teatri to`plami, 1935 y.da M.Solihovning O`zbek teatri tarixi uchun materiallar kitobi bosilib chiqdi. 40-50-y.larda teatr tarixini o`rganishga asosan 2 tashkilot - San`atshunoslik ilmiy tekshirish instituti, Teatr va rassomlik san`ati instituti qoshida tashkil topgan teatr va xoreografiya bo`limi (1940) va teatrshunoslik kafedrasi xodimlari tomonidan olib borildi. T.ning keyingi taraqqiyotida shu institutni bitirib chiqqan M. Rahmonov, M. Qodirov, T.Bayandiev, F.Jo`raev, L.Avdeeva, T.Tursunov, V.Dyachenko, S.Tursunboev, E.Ismoilovlar teatr tarixiga oid turli mavzularda tadqiqot ishlari olib bordilar. Bu ishga Moskva teatr san`ati in- tini tugatgan X.D.Ustaboeva, A.Ribnik, YA.Feldman kabilar ham o`z hissalarini qo`shdilar. 50-80-y.lar an`anaviy va yangi o`zbek teatri tarixi bo`yicha manbalar to`plash va ularni tartibga solish avj oldi. Hamza nomidagi teatr (o`zbek va rus tilida, 1957), M.Rahmonovning Hamza va teatr (o`zbek va rus tilida, 1958), YA.Feldmanning Xarakter naroda i ssenicheskie obrazo` (1962), M.Qodirovning O`zbek xalq og`zaki dramasi (1963), mualliflar guruhi tayyorlagan Uzbekskiy sovetskiy teatr (1966), S.Tursunboevning Andijon teatri (1970) kitoblari shular jumlasidan. T.Tursunovning dramaturgiya tarixi, T.Bayandievning qoraqalpoq teatri tarixi bo`yicha tadqiqotlari bosildi. Keyinchalik M. Rahmonov, M. Qodirovlarning monografiyalari tufayli O`zbekistan hududida o`tmishda an`anaviy teatr uzluksiz faoliyat ko`rsatib kelganligi isbot qilindi. Teatrshunoslarning 2-bo`g`ini T.Izlomov, E.Muxtorov, M.To`laxo`jaeva, M.Hamidova, ye.Panova, T.Yo`ldoshev, I.Rahimjonov, N.Zohidova, N.Kim, R.Azizova, H.Ikromov, K.Umurzoqovlar aktyorlik san`ati, rejissura, musiqali drama janri, dramaturgiya, bolalar teatri, sahna nutqi sohalarida ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar. S.Qodirova, S.Ahmedov, O.Rizaev, D.Rahmatullaeva, Sh.Rizaev, N.Qurbonboeva, O.Tojiboeva, B.Shodievlardan iborat teatrshunoslarning 3-bo`g`ini ham T. fani metodologiyasi va yutuqlariga tayangan hodda teatr san`atining turli yo`nalishlarida i.t. ishlari olib bormoqdalar. T. fani ichida raqsshunoslik va sirkshunoslik tarkib topdi. Dastlab raks san`atini G`.Zafariy b-n etnograf Iraida Vaxta o`rganishga harakat qildilar. Musiqashunos ye. Romanovskaya hamkorligida Farg`ona mumtoz raqsi Katta o`yin yozib olindi. Lekin haqiqiy raqsshunoslikning paydo bo`lishi Lyubov Avdeeva nomi b-n bog`liq. Uning Tamara Xanum (1956), Mukarrama Turgunbaeva (1958), O`zbekiston raqs san`ati (rus va o`zbek tilida, 1963, 1966), Balet Uzbekistana (1973) monografiya va ijodiy portretlari nashr etilgan. Roziya Karimova Ferganskiy tanes (1973), Xorezmskiy tanes (1975), Buxarskiy tanes (1977) nomli kitoblarida o`zbek an`anaviy raqs san`atining asosiy yo`nalishlariga xos raqs harakatlarini tizimli bayon etgan va shularga tayangan holda Tanso` ansamblya Baxor (1979), Tanso` Ravii Atadjanovoy (1983), Uzbekskie tanso` v postanovke Isaxara Akilova (1987) raqs to`plamlari yuzaga keldi. O`zbek sirki tarixini o`rganish bo`yicha To`lqin Obidov (1933 - 1997)ning xizmati katta. Uning Dorbozlar qissasi (1963), Mastera uzbekskogo sirka (1973), Arena Akrama YUsupova (1976), O`zbek polvonlari (1979) risolalari sirkshunoslikning tarkib topishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. 20-a. sirk tarixini o`rganishda Po`lat Toshkanboevning ishlari e`tiborlidir. Mustaqillik davrida demokratik g`oyalar, milliy g`urur, Vatan tuyg`usining kuchayishi teatrshunoslarni an`anaviy teatr tarixiga alohida e`tibor berib, mavjud kemtiklarni to`ldirishga, 20-a. teatr tarixini qayta ko`rib chiqish, uni uzluksiz tarixiy jarayon sifatida qarashga da`vat etdi. Tomosha san`ati, bayramlar tarixini o`rganish sezilarli darajada o`sdi. 20-a. o`zbek teatrini yaxlit holda tadqiq etishda M. Rahmonov, M. Qodirov, E. Muxtorov, M. To`laxo`jaeva, T. Islomov, M. Hamidova, S. Qodirova, D. Rahmatullaeva, ye. Panova va b.ning ishlari e`tiborli bo`ldi. Ayniqsa, M. Rahmonovning 2000 y. O`zbek milliy akademik drama teatri tarixining 1-kitobi nashr qilinishi, M. Rahmonov, M. To`laxo`jaeva, E. Muxtorov tomonidan shu tarixning 2-kitobi nashrga tayyorlanishi T.da katta voqeadir. Shuningdek, L. Avdeevaning Bernora Qorieva (1995), O`zbek milliy raqsi tarixidan (o`zbek va rus tillarida, 2001), L. Avdeeva, M. Qodirov, YU. Ismatovalarning Tanavor raqsi jilolari (o`zbek va rus tillarida, 2002), R. Karimovaning O`zbek raqslari (2003) kitoblari raqsshunoslikka muhim hissa bo`lib qo`shildi. Teatrshunoslar bevosita mustaqillik yillarida teatr san`atida yuz bergan o`zgarishlarni, oqim va tendensiyalarni chuqur o`rganish, istiqbolini belgilash ishiga ham muhim hissa qo`shmoqdalar. San`atshunoslik instituti tomonidan chiqarilgan O`zbekiston san`ati (1991-2001) tadqiqotidan teatr, raqs va sirk san`ati o`rin olgan. Ayniqsa, 2002 y. O`zbekteatr tomonidan nashr etilgan Istiqlol va milliy teatr to`plami muhim voqeadir. T. sohasida yuqori malakali ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlarni yetishtirishda San`atshunoslik instituti va O`zbekiston davlat San`at va madaniyat instituti muhim o`rin egallab kelmoqda.

TEATRLASHTIRILGAN OMMAVIY TOMOSHALAR - noan`anaviy sahnalarda o`tkaziladigan, biror mavzu yoki sanaga bag`ishlangan, teatr elementlari bilan boyitilgan, ko`pchilik ishtirok etadigan tadbir.