XALQ MUSIQA ChOLG`ULARI - xalqlar o`rtasida keng tarqalgan musiqa cholg`ulari. Har bir xalqning o`ziga xos X.m.ch. - torli, puflama va urma turlari bor; ruslarda-domra, balalayka, gusli, jaleyka, bayanlar; ukrainlarda- bandura, kavkazliklarda - tar, soz; italyanlarda- mondalina; ispanlarda - gitara. O`zbek cholg`ulari ham nihoyatda rang-barang bo`lib, ular qatoriga nay, do`mbira, dutor, tanbur, sato, g`ijjak, chang, qo`shnay, karnay, surnay, nog`ora, doira va b. kiradi. Xalq musiqa madaniyatining tobora taraqqiy qilib borishi bilan X.m.ch. ham takomillashib bormoqda. Bulardan ayrimlari o`zgartirilib talabga javob beradigan holga keltirilgan bo`lsa, ayrimlari talabga javob bera olmay, o`z-o`zidan yo`qolib boradi, o`rniga yangilari paydo bo`ladi. Har bir xalq o`zining X.m.ch. dan turli ansambl va orkestrlar tuzgan.

XALQ KUYLARINI QAYTA IShLASh - professional musiqa - bastakorlik va kompozitorlik ijodiyoti sohasi, muayyan janr. Ko`p ovozli musiqa zaminida aranjirovka, garmoniyalashga qisman yaqin, lekin usluban birmuncha murakkab. Kompozitorlik maktablari shakllanishida X.k.q.i. muhim ahamiyatga ega bo`lib, dastlabki bosqich vazifasini bajaradi, zero milliy musiqa uslublarini o`zlashtirishda ijodiy laboratoriya vazifasini o`taydi. O`tmish o`zbek musiqa ijrochiligi va ijodiyoti o`zgaruvchanlik, og`zakilik kabi omillarga asoslangan bo`lib, unda xalq hamda mumtoz cholg`u kuy yoki ashula yo`llarining variantlarini yaratish keng o`rin olgan. Mazkur an`anani bastakorlik ijodiyotining tarkibiy yo`nalishiga aylantirib, T. Jalilov, YU. Rajabiy va b. ijodkorlar X.k.q.i.ning monodiya zaminidagi yetuk namunalarini yaratishgan.

XALQ KUYLARI - xalq ijodyotiga mansub qo`shiq va cholg`u kuylari.

XALQ KITOBLARI - q. Qissa.

XALQ IJODI - xalq ommasining badiiy, ijodiy-amaliy va havaskorlik faoliyati; an`anaviy moddiy va nomoddiy madaniyatning xalq og`zaki badiiy ijodi (folklor), xalq musiqasi (musiqa folklori), xalq teatri (tomosha san`ati), xalq o`yinlari (raqs), qo`g`irchoqbozlik, dor va yog`och oyoq o`yinlari (xalq sirki), xalq tasviriy va amaliy bezak san`ati hamda texnikaviy va badiiy havaskorlik kabi ijodiyot turlari. YAratilishi va ijodiy jarayonida ko`pchilikning ishtiroki bo`lgan X.i. ning turlari xalq turmush tarzi, yashash sharoitlari, ijtimoiy mehnat darajasiga mos ravishda shakllanib, avloddan-avlodga, ustozdan shogirdga o`tib, doimiy ravishda mukammallashib, sayqallashib, tobora an`anaviylashib borgan va nihoyat, kasbiylik (professionallik) xususiyatiga ega bo`lgan, jonli ijro sharoitlari va kundalik amaliyotda bizgacha yetib kelgan. Shuningdek, X.i.ning bir qator qadimiy namunalari yozma manbalarda, tarixchi va yozuvchilarning asarlarida, qoyatoshlarda (Sarmishsoy, Zarautsoy rasmlari kabi), arxeologiya va arxitektura yodgorliklarida, uy-ro`zg`or buyumlarida saqlanib kelgan. X.i. namunalarida xalqning turmush tarzi, ijtimoiy va maishiy hayoti, mehnat faoliyati, tabiat va jamiyatga qarashlari, e`tiqodi va diniy tasavvurlari, inson va olamga nisbatan his-tuyg`ulari, badiiy olami, bilim darajasi, baxtli va adolatli zamon haqidagi o`y-fikrlari o`z ifodasini topgan. X.i. qadimdan rivojlanib kelgan. Jamiyat taraqqiyoti va mehnat taqsimotining kuchaya borishi b-n X.i. janrlariga nisbatan ayrim iste`dodli shaxslarning ixtisoslashuvi osha borgan. Shu tariqa baxshilar, masxarabozlar, qiziqchilar, qo`g`irchoqbozlar, raqqoslar, mashshoqlar, naqqoshlar, kulollar, o`ymakorlar, kashtado`zlar va h.k. san`ati yuzaga kelgan, korfarmon va ishboshilar paydo bo`lgan. Ammo uning yaratilishi va o`zlashtirilishida ko`pchilikning ishtiroki, har bir ijro yoki amaliyot qadimdan qaror topgan mustahkam an`analar doirasida voqe bo`lishi saqlanib kelgan. Har qanday badiha, ijodiy xatti-harakat, yangilik barqaror an`analar va ustoz-shogird munosabatlari doirasida ro`y bergan. Bir tomondan, an`analarning o`zi rivojlana borgan, ikkinchi tomondan, har bir ijro yoki amaliyot davomida o`zgartirishlar, yangiliklar kiritilgan, yangi asarlar, variantlar yuzaga kelgan. Qay birlari unutilib, ijro va amaliyotdan tushib qolgan. X.i. professional san`atning yuzaga kelishi va rivojida katta o`rin tutadi. O`z navbatida, professional san`at ham X.i. rivojiga ta`sir ko`rsatib, uni boyitib kelmokda. Jamiyatda X.i. namunalarini saqlash va rivojlantirish, yo`qolganlarini tiklash ehtiyoji o`zining estetik talablarini qondirish, yaxshi yashash va hayotini mukammallashtirishga bo`lgan intilishidan kelib chiqqan. Bugungi kunda X.i.ni saqlash va rivojlantirish uchun katta imkoniyat va sharoitlar yaratilgan. Umumdavlat miqyosidagi muzeylar va qo`riqxonalarning ishlayotganligi, X.i. namunalarining ilmiy o`rganilishi va nashr etilayotganligi, ko`plab folklor- etnografik ansambllarning mavjudligi, badiiy havaskorlikni yuksaltirishga qaratilgan tadbirlarning amalga oshirilayotganligi buning tasdig`idir. Xalq og`zaki badiiy ijodi (folklor). Inson nutqi shakllanishi b-n xalq og`zaki badiiy ijodining qadimgi tur va janrlari ham qorishiq holda yuzaga kela boshladi. Kishilik badiiy tafakkurining turli shakllarini o`z ichiga olgan bu sinkretik ijod namunalari ibtidoiy inson maishati va faoliyatining barcha jihatlari b-n mahkam bog`langan bo`lib, qadimgi odamlarning diniy-e`tiqodiy va mifologik qarashlarini, boshlang`ich ilmiy (empirik) bilimlarini, tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlarini aks ettirgan. Biroq qadimgi folklorning bunday namunalari bizgacha yetib kelmagan, balki ularning izlari va ayrim qismlari xalqning yashash va turmush tarzi b-n bog`liq turli-tuman tasavvur va qarashlarida, xalq urf-odatlari, udumlari, marosimlari, bayramlari tarkibida, ba`zi bir yozma manbalarda, keyingi davrlarda yozib olingan folklor asarlarida qoldiq holidagina saqlanib qolgan. YOzuvning yuzaga kelishi natijasida xalq og`zaki badiiy ijodi b-n tarixan bog`liq adabiyot ham paydo bo`ldi. Badiiy matnning ayrim ijodiy (yozuvchi, shoir, dramaturg) faoliyat b-n bog`lanishi, muayyan ijodiy harakat sifatida yozuv b-n mustahkamlanishi adabiyotning asosiy xususiyati bo`lib, insoniyat badiiy tafakkuri taraqqiyotidagi o`ziga xos burilish nuqtasidir. Adabiyot o`zining taraqqiyoti davomida folklordan barcha estetik tushunchalar va badiiy shakllarni olganligiga qaramay, o`ziga xos badiyat qonuniyatlari asosida mustaqil ravishda rivojlana bordi. So`z san`atining mustaqil turi sifatida folklor ham u b-n birgalikda yonma-yon yashab keldi. Chunki kishilik jamiyatining umumiy estetik talabi va ehtiyoji uzoq yillar davomida faqat adabiyot b-n emas, balki folklor b-n ham mustahkam bog`liq bo`ldi. So`z san`ati bu 2 turining mustaqil rivoji, adabiyot va folklor asarlari yaratilgan ijtimoiy muhitdagi farqlar, ijodiy jarayonning xilma-xilligi ularning o`zlariga xos spesifik xususiyatlarini yanada kuchaytirdi. Natijada adabiyot va folklor o`zlariga xos muayyan estetik tizim, janrlar tarkibi, badiiy xususiyatlarga ega bo`lgan so`z san`atining mustaqil 2 turi - og`zaki va yozma turi sifatida rivojlanishda davom etdi. YAratuvchilik va ijrochilik jarayonining og`zakiligi va unda ko`pchilikning ishtirok etishi (jamoaviylik) xalq og`zaki badiiy ijodining asosiy xususiyatidir. Uning an`anaviylik, o`zgaruvchanlik, variantlik, ommaviylik, anonimlik (muallifining noma`lumligi) kabi ko`pdan-ko`p belgilari folklorga xos ijodiy jarayonning ana shu bosh xususiyati doirasida namoyon bo`ladi. Folklor namunalari og`zaki yaratilib, ajdodlar va avlodlar aloqadorligida og`zaki tarqalar hamda ommaviy repertuardan keng o`rin olar ekan, bunda badiiy shakllarning barqarorligi (turg`unligi), matndan matnga o`tuvchi umumiy o`rinlarning qat`iylashganligi, o`xshash sayyor syujetlarning ko`pligi imkoniyat yaratadi. Har bir ijodkor (qayta ijod) va ijroda an`anaviy asardagi nimalardir o`zgaradi, nimalardir avvalgisidan boshqacharoq talqin etiladi, nimalardir qo`shiladi yoki tushib qoladi. Bunday o`zgaruvchanlik ijtimoiy muhit, maishiy sharoit, eshituvchilar talabi va ijrochi (ijodkor) salohiyatiga bog`liq. Lekin har qanday o`zgarish, ijro davomidagi qayta ijod asrlar davomida katiylashgan puxta an`analar doirasida sodir bo`ladi. Demak, jonli og`zaki an`ana doirasidagi badihago`ylik folklor asarlarining ko`p variantlarida tarqalishiga olib keladi. Xalq og`zaki badiiy ijodining deyarli barcha janrlari turli-tuman ijrochi va ijodkorlar faoliyati b-n bog`liq. Iste`dodli ijodkorlar folklor namunalarini saqlab qolish va keng ommalashtirish b-n birga og`zaki an`analar doirasida uni yanada mukammallashtiradilar, ba`zan yangilarini ham yarata oladilar. Biroq bunda barqarorlashgan va qat`iylashgan jamoaviylik an`analari yetakchilik qiladi. Ayrim janrlar (mas., topishmoq, maqol kabi) ommaviy xarakterga ega bo`lsa, ya`ni ularning namunalaridan har bir kishi ozmi-ko`pmi ayta olsa, boshqalarining (mas., doston, og`zaki drama singari) ijrosi muayyan tayyorgarlikni talab qilgan. Shu tariqa xalq og`zaki badiiy ijodi namunalarini yaratish va ijro etishda o`ziga xos kasbiy ijodkorlik yuzaga kelgan. O`zbek folklorida ijodkor va ijrochilarning kasbiylashuvi nihoyatda rivojlangan. Baxshilar, ertakchilar, askiyabozlar, qiziqchilar, dorbozlar ijrochiligi professional san`at bo`lib, uni egallash uchun bo`lg`uvchi ijodkor maxsus tayyorgarlik ko`rishi va muayyan ustozdan ta`lim olishi zarur bo`lgan. Afsona, rivoyat, lof, latifa, maqol, topishmoq, ertak, doston, qo`shiq, askiya, og`zaki drama va b.lar xalq og`zaki badiiy ijodining asosiy janrlari bo`lib, ular so`z san`ati namunalari bo`lish b-n birga muayyan ijtimoiy-maishiy funksiyalarni ham ado etadilar. Mas., ho`p mayda, ho`sh-ho`sh, turey-turey, churey-churey kabi qo`shiq turlari mehnat jarayonlariga aloqador bo`lsa, yor-yor, o`lan, lapar, kelin salom, yig`i-yo`qlov, badik, sust xotin singarilar har xil marosimlar b-n bog`liqdir. Folklor janrlari g`oyaviy-badiiy xususiyatlari b-n emas, balki ijro usullari (yakka ijrochilik, jamoaviy ijrochilik, sozli, sozsiz kabi) jihatidan ham bir-birlaridan farq qiladilar. Ularning biri kuylash uchun, ikkinchisi aytib berish, hikoya qilish uchun, boshqasi ko`rsatish, namoyish etish uchun yoki ham kuylash, ham o`ynash, ham aytish uchun mo`ljallangan bo`ladi. Folklor janrlari qanchalik xilma-xil, ba`zan o`ta funksionallashgan va qat`iy vazifador bo`lishiga qaramay, ular yaxlit badiiy tizimni tashkil etadi. Folklor janrlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot b-n uzviy bog`liq. Xalq hayotidagi tarixiy o`zgarishlarga ko`ra, ular ham o`zgara borgan. Qay bir janrlar yoki namunalar butunlay yo`qolgan, yangilari yuzaga kelgan. Shuning uchun ham ularda ko`p qatlamlilik mavjud bo`lib, uzoq ijro davomida bir necha davrlar o`z izini qoldirgan. Janrlarning bosqichli taraqqiyoti va tarixiy-tipologik nuqtai nazardan qaraganda, eng qadimgi davrlarda ko`pchilik xalqlarda miflar, urug` va qabilalar haqidagi afsona va rivoyatlar, topishmoq va maqollar, olqish va qarg`ishlar, mavsum-marosim folklori namunalari, mehnat qo`shiqlari keng tarqalgan. Keyingi davrlarda esa, ertaklar, eposning arxaik shakllari yuzaga kelgan. Patriarxal-urug`chilik munosabatlarining yemirilishi va ilk davlatlarning shakllanishi davrida qahramonlik dostonlari yaratilgan. Keyinroq romanik epos, lirik va tarixiy qo`shiqlar, og`zaki drama, latifa va loflar paydo bo`lgan. Xalq og`zaki badiiy ijodi milliy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida juda katta ijtimoiy qiymatga ega. U xalqning tarixi, maishati, urf-odatlari, dunyoqarashi, ijtimoiy munosabatlari, orzu-umidlari haqida keng bilim beradi. Unda xalq badiiy didi, voqelikka nisbatan xalqona estetik munosabat ifodalangan. Estetik sezgilar rivojida, go`zallikni, badiiy so`z qadri va qimmatini, ona tili boyliklarini his qilishda uning ahamiyati beqiyosdir. Folklor professional san`at turlari - adabiyot, teatr, musiqa, kino va b. taraqqiyotida muhim rol o`ynadi. Xalq musiqasi (musiqiy folklor) - og`zaki an`anadagi musiqa turi. Ibtidoiy san`atda paydo bo`lgan o`yin usullari, jodu aytimlari, tovushli signallardan tortib xalq ashula va cholg`u kuylargacha kabi shakllardan iborat. Boshqa musiqa turlaridan, asosan, turmush jarayoni (urf-odat, marosim, bayram va b.)ga bevosita bog`langanligi b-n ajralib turadi. Aksariyat musiqiy folklor namunalari sof estetik hodisalar ma`nosida emas, kundalik hayot (maishiy, mehnat, marosim va b.) vazifalarini bajaradigan badiiy shakllar sifatida qaror topadi. Ko`pgina xalq musiqasi namunalari sinkretik shakllar bo`lib, bularda kuy-ohanglar so`z (ko`shiq, terma, lapar), raqs (o`yin-raqs kuylari), tomosha (musiqiy tomosha) b-n uyg`unlashgan holda yuzaga keladi. Muayyan badiiy an`ana va shakl (mas., ohang) andozalariga asoslangan xalq musiqa namunalari turli davr va sharoitda (mas., tinglovchilar yoki ijrochilar tarkibi, ijro etish vaqti, joyi va muhitiga qarab) o`zgaradi. Shuning uchun har bir musiqiy folklor namunasining bir necha varianti mavjud bo`ladi. Xalq musiqasida mintaqaviy, milliy va mahalliy uslublar ajratiladi (mas., o`zbek xalq musiqasida Buxoro- Samarkand musiqa uslubi, Surxondaryo- Qashqadaryo musiqa uslubi va b.). Musiqiy folklor namunalari badiiy mazmun jihatidan epik (terma, musiqiy ertak, maddohlik, qissaxonlik, afsona kuylari kabi), dramatik (musiqiy tomosha va b.) va lirik (qo`shiq, lapar, yalla, madhiya va b.) turlarga, ijro etish sharoitiga qarab -

XALQ DRAMASI - q. Og`zaki drama.

XALFA (folklorda) - Xorazm vohasida mahalliy og`zaki ijod namunalarini ijro etuvchi ayol. X.lar faoliyat ko`rsatish sharoitiga ko`ra ikki yo`nalishga bo`linadi: to`y va bazmlarda qo`shiqlar ijro etuvchi sozi xalfa hamda kitobiy xalfa - ta`ziya va marosimlarda kitob o`quvchi ayol, otin (otinoyi). Ularning ikkalasi ham ichkarida ayollarga xizmat qilgan. Sozi X.lar san`atida jo`rnavozli va yakka ijrochilik mavjud. Ansambl uch kishidan tarkib topadi: X. (garmon chaladi va qo`shiq aytadi), doirachi (qo`shiqlarga jo`r bo`ladi, ba`zan raqs tushadi) va o`yinchi (raqs tushadi va lapar aytadi). X.lar repertuaridan asosan dostonlardan parchalar, Mahtumquli va b. shoirlarning she`rlari asosidagi nasihat va raqsbop qo`shiqlar o`rin olgan. Ijodkor X.lar zamonning muhim masalalariga bag`ishlangan asarlar yaratib, ularga o`zlari kuy bastalaganlar

FUTURIZM (lot. futurum - kelajak) - 20-a. boshlarida yevropa adabiyoti va san`atida maydonga kelgan avangardizm oqimi. F. g`oyalari, ayniqsa, Italiya va Rossiyada adabiyot, teatr, musiqa va kino san`atlaridan tashqari, adabiyotshunoslik va san`atshunoslik fanlarida o`z ifodasini topdi. Shuningdek, F. yevropadagi qator adabiyot va san`at namoyandalarini ham ta`sir doirasiga tortdi. 1909 y. 20 fev.da Figaro (Parij) gazetasida Futurizm manifestining e`lon qilinishi Italiyada F.ning vujudga kelishiga sababchi bo`lgan. F.ning nazariyasi va poetikasi 1909 - 15 y.larda shakllangan. Milandagi ilk futuristlar guruhi rahbari F.T. Marinetti Futurizm manifesti (1909), Oy nurini o`ldiramiz! (1911), Futuristik adabiyotning texnik manifesti (1912), Sintaksisning yemirilishi... (1913) maqolalari, shuningdek, rassomlar - U. Bochchoni, K. Karra, kompozitor Pratelli va b. o`z manifestlari b-n F. estetikasiga asos solishgan. 20-a.da yuzaga kelgan boshqa avangardlik oqimlari singari, F. ham mavjud dunyo b-n aloqani uzib, dunyo madaniyatini rad etgan, o`zining aksil estetikasini an`anaviy adabiy did va maktablarga qarshi qo`ygan. Futuristlarning yangi nutqiy ifoda vositalarini axtarishlari (erkin sintaksis, tovush taqlid va b.) poetik til sohasidagi islohot bo`la olmagan. Italyan futuristlari badiiy merosdan voz kechish b-n birga kuch va zo`ravonlikni targ`ib qilib, urushni dunyo gigienasi sifatida madh etgan, ayrimlari esa keyinchalik Mussolini tomoniga o`tib ketgan. Rus F.i mustaqil badiiy harakat sifatida maydonga keldi. Rus F.ining tarixi Gileya yoki kubofuturistlar (V. V. Xlebnikov, D. D. va N. D. Burlyuklar, V. V. Kamenskiy, V. V. Mayakovskiy va b.), Egofuturistlar uyushmasi (I. Severyanin, I. V. Ignatev, K. K. Olimpov va b.), She`riyat shiyponi (V. Shershenovich, R. Ivnev va b.) hamda Sentrifuga (B. L. Pasternak, N. N. Aseev va b.) guruhlarining o`zaro munosabatlari va kurashi tarixidan iborat. Gileya boshqa guruhlardan avval tuzilgan va dastur xarakteridagi bir necha to`plamlarni nashr etgan uyushma sifatida o`zida rus F.ining qiyofasini ko`proq aks ettirgan. Eskilikning muqarrar yemirilajagini, jahon to`ntarishi va yangi insoniyatning tug`ilishini san`at orqali sezish va oldindan aytib berishga urinish mazkur harakatning umumiy asosini tashkil etgan. Badiiy ijod, rus futuristlarining fikricha, taqlid emas, balki tabiatning davomi; tabiat esa insonning ijodiy kuchi yordamida yangi dunyoni barpo etadi. Adabiy janr va uslublarning shartli tizimini buzish, til tabiatning tarkibiy qismi bo`lgan davrga, folklor-mifologik manbalarga qaytishning boisi shundadir. Futuristlar jonli rus tili zaminida tonik she`r va fonetik qofiyani ishlab chiqdilar, yangi so`zni ijod etishga mahliyo bo`lib, hatto yangi sheva yaratishgacha bordilar. 1917 y.dan keyin Rossiyada LEF, Kommuna san`ati, Ukrainada Aspanfut, Gruziyada 41 singari guruhlar tuzildi. V. V. Mayakovskiy singari futurist shoirlarning dovruq qozonishi b-n O`zbekistonda ham ularning izdoshlari paydo bo`ldi. Ular (Oltoy, Sh. Sulaymon, U. Ismoilov) ma`lum vaqt tovush taqlidiga asoslangan, shaklbozlik ko`rinishlaridan iborat she`riy tajriba b-n mashg`ul bo`ldilar. Ammo sotsialistik realizm metodining qaror topishi b-n bunday hollarga barham berildi. Adabiy-badiiy taraqqiyot avangardlik oqimlarining o`tkinchi davr samarasi ekanini isbotladi.