SIVILIZATSIYA (lot. cuvilis) - fuqarolikka, davlatga taalluqli), tamaddun - 1) keng ma`noda - ongli mavjudotlar mavjudligining har qanday shakli; 2) madaniyat so`zining sinonimi. Bu termin ko`pincha moddiy madaniyat ma`nosida xam qo`llaniladi; 3) madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi (Misr S.si, Mesopotamiya S.si va b.); 4) yovvoyilik va vahshiylikdan keyingi ijtimoiy taraqqiyot bosqichi. S. tushunchasi 18-a.da madaniyat tushunchasi b- n uzviy bog`liq ravihda paydo bo`lgan. Fransuz faylasuf ma`rifatparvarlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni S.lashgan jamiyat deb bilganlar. Ko`pchilik faylasuflar S. deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, madaniyat deganda esa faqat uning ma`naviy qadriyatlarini tushunishgan. Ulardan ayrimlari bu tushunchalarni bir-biriga qarama-qarshi qo`yganlar. Chunonchi, O. Shpengler fikricha, S. har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal bosqichini bildiradi. S.ni bunday davr tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga ziddir.

XUSRAVONIY (fors. - shohlarga mansub) - O`rta Osiyo va Eron qadimiy bastakorlik san`ati, xususan, Borbad ijodiga nisbat etilgan musiqiy asarlar turkumi. Dastlab, 7 qismdan iborat bo`lib, 7 xil pardada kuylanuvchi shohona (jasorat, mardlik va b.) mavzularga oid (ayrimlari Avesto matnlaridagi) qo`shiqlardan tuzilgan. Keyinroq bular asosida o`zga mavzular qamrovidagi turkumli asarlar yuzaga kelgan (mas., Arus Ganji - Gov ganji - Shaboda ganji - Afrosiyob ganji; Eraj qasdi - Siyovush qasdi - G`amdor - Dodu faryod; va b.). X. turkumlari Sharq badiiy (Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy va b.) va ilmiy (Forobiy, Abu Abdulloh Xorazmiy, Muhammad Nishopuriy, Xoja Abdulqodir Marog`iy va b.) asarlarda keng ta`riflangan. Risolalarda ko`rsatilishicha, turli ommaviy tadbirlar, xususan, Navro`z bayrami va hatto harbiy yurishlar X. turkumidagi kuy va qo`shiqlarsiz o`tmagan. X. keyinchalik O`n ikki maqom tizimi va o`zga mukammal turkumlar shakllanishida omil vazifasini o`tagan.

XOTIMA - badiiy, ilmiy asarlarga yakun sifatida yoziladigan qo`shimcha qism. Badiiy asar X.sida yozuvchi asar qahramonlarining keyingi taqdiri haqidagi mulohazalarini qisqa bayon qiladi. Teatr-dramatik asarlar (ko`proq komediyalar)da aktyor-personajlarning namoyish qilingan voqealar mazmuni haqidagi yakuniy xarakteristikasi yoki ularning tomoshabinlarga qarata nasihat, minnatdorchilik, iltifot ko`rsatish ma`nosidagi murojaati tushuniladi. YUnon dramaturgiyasida X. vazifasini xorning yakuniy monologi bajargan. Ko`pgina roman va qissalarning X.sida qahramonlarning syujet yechimidan so`ng ma`lum vaqt o`tgandan keyingi hayoti tasvirlanadi. Ayni bir paytda X.da tasvirlangan voqealarning axloqiy, falsafiy, estetik jihatlari haqida mulohaza yuritiladi. L.Tolstoyning Urush va tinchlik, Abdulla Qodiriyning O`tgan kunlar, Abdulla Qahhorning Sinchalak asarlarida X. namunalari mavjud.

XOTAMKORI, muqatta - qadama naqsh turi; turli shakldagi va hajmdagi yog`och bo`laklaridan tuzilgan naqsh bezak.

XOTAMBANDI - yog`ochga yog`och, suyak, sadaf qadab bezak, naqsh yaratish usuli; shu usulda yaratilgan bezak ham X. deb ataladi. Amaliy bezak san`atida keng qo`llaniladi. X. usulida bezatilgan badiiy buyumlar (musiqa asboblaridan chang, tor, rubob va b.) respublika muzeylarida saqlanadi.

XOREOGRAFIYA (yun. choreia - raqs va ... grafiya) - 1) shartli belgilar asosida yoki so`zlar b-n bayon etish orqali raqsni yozish. 15-a. oxiridan raqsni yozish bo`yicha urinishlar bo`lgan bo`lsa-da, asosan, 17-a. oxiri - 18-a. boshlaridagina bal va sahna raqsi nazariyasini ishlab chiqilgani tufayli bir guruh fransuz baletmeysterlari va raqs o`qituvchilari raqsni yozib olish tizimini ishlab chiqdilar. X. atamasi dastlab R. Fyoye tomonidan Xoreografiya, yoxud raqs yozuvi san`ati kitobi (1700)da qo`llanilgan. 20-a. davomida dunyoning turli mamlakatlarida raqs yozishning 70 dan ortiq tizimlari joriy qilingan bo`lib, shu asosda xalq raqslari, balet spektakllarini yozib olish yo`lga qo`yilgan. Ularni, asosan, 3 toifaga bo`lish mumkin: raks harakatlarini shartli belgilar b-n ifoda qilish, so`z b-n bayon etish va nota yozuvida shartli belgilar qo`shib yozish. Oxirgi bandi Xitoy va Janubiy Koreyada keng tarqalgan. O`zbekistonda garchi raqs asrlar davomida yashab, rivojlanib kelgan bo`lsa-da, o`tmishda raqs yozilmagan. Natijada qanchadan-qancha mumtoz va xalq raqslari izsiz yo`qolib ketgan. 1936- 41 y.lardagina etnograf Iraida Vaxta Katta o`yin nomli Farg`ona raqs turkumini so`z b-n yozib olgan. Unga G`ulom Zafariy va musiqashunos ye. Romanovskaya yaqindan yordam bergan. Shu davrda Usta Olim Komilov b-n Tamaraxonim Doira darsi mashg`ulotlarini yaratib, shu asosda yosh ijrochilarni tarbiya qila boshlagan. Ammo raqs yozuvini yaratish uchun muayyan bir tizim ishlab chiqish lozim edi. Bu ishni Roziya Karimova raqs harakatlari asosida ishlab chiqdi. Farg`ona raqsi, Xorazm raqsi, Buxoro raqsi qo`llanmalari, O`zbek raqslari darsligi va b.; 2) xalq raqsi yo`nalishidagi va balet spektakllarini ijod qilish san`ati. Shu ma`noda X. atamasi 19-a. o`rtalaridan qo`llana boshlagan. Shu sababli baletmeyster atamasi o`rniga ba`zan xoreograf atamasi ishlatiladi; 3)

XOR MUSIQASI - musiqa turi; xor ijrosi uchun mo`ljallangan musiqa asarlaridan iborat. Xalq va professional, diniy va dunyoviy X.m.ga ajratiladi. Professional X.m.da messa, motet, madrigal, kantata, oratoriya, rekviem kabi janrlar mavjud. O`zbekistonda X.m. 1930-y.larda yuzaga kelgan. Ilk namunalari o`zbek xalq qo`shiqlarining xor aranjirovkalari (mas., ye. Romanovskayaning Paxta teradi), o`zbek musiqali drama va ilk o`zbek operalaridagi xorlardan iborat. Mustaqil X.m. asarlari (kantata, oratoriya va b.) 1940- 60- y.larda rivoj topdi (S. YUdakov, M. Ashrafiy, Ik. Akbarov, M. Burhonov va b.). Keyingi yillarda o`zbek va b. xalk kuylarini kayta ishlash janrida M. Burhonov. S. Boboev, B. Umidjonov, N. Sharafieva va b. samarali ijod qilishgan. M. Bafoev, B. Lutfullaev, H. Rahimov, F. YAnov-YAnovskiy, N. G`iyosov, D. Omonullaeva va b. oratoriya, poema, kantata, xor simfoniyasi va b. turkumli asarlar yaratishgan.

XONANDALIK USLUBI - vokal musiqa asarlarini ijro etish yo`li. Xonanda ovozini chiqarish va ishlatish usullari, ovozning tusi, kenglik ko`lami, kuchi, jarangdorligi va b. sifatlar b-n ajralib turadi. yevropa professional vokal san`atida tovushni ko`krakdan, tanglaydan chiqarish kabi usullar qo`llaniladi (q. Belkanto). O`zbek va tojik an`anaviy ashulachiligida binigi (dimog`dan chiqariladigan ovoz), guligi (tomokdan chiqariladigan ovoz), ishkami (ko`krak-qorin diafragmasi vositasida hosil qilinadigan ovoz) usullari mavjud. Asosiy X.u.lari: kuychan uslub, unda keng, ravon ohangdorlik - kantilena asosiy o`rin egallaydi; deklamatsiya uslubi - nutq intonatsiyasiga yaqin (rechitativ); koloraturali uslub, unda kuylash o`z xarakteriga ko`ra kuyning sozdagi ijrosiga yaqin bo`ladi va xonandalikning matn b-n aloqasi bir oz yo`qoladi.