FRONTISPIS (lot. frontis - old tomon va spicio - qarayman), sarrasm - kitob sarvarag`ining chap tomonida beriladigan bezakli sahifa. Unda asarning asosiy g`oyasi ifodalangan bezak, ayrim hollarda esa muallif yoki kitob bag`ishlangan shaxs rasmi beriladi.

FRESKA (ital. fresco - yangi) - rangtasvir asari yaratish usuli; asarlari yangi nam suvoqqa quriganda yupqa shaffof kalsiy karbonat qatlami hosil qiluvchi suvli yoki ohak suvi qo`shilgan bo`yoqlarda ishlanadi. Bunda bo`yoqlar mustahkamlanib, F.ning uzoq saqlanishini ta`minlaydi. Shu usulda yaratilgan rangtasvir asari ham F. deb ataladi. Me`morlik b-n bog`liq holda monumental kompozitsiyalar yaratish imkonini beruvchi F. devoriy rassomlikning asosiy usullaridan. F. uchun suvoq asos bir necha qatlam - 1 qism so`ndirilgan ohak va 2 qism mineral to`ldiruvchilar (qum, ohak, g`isht yoki sopol kukunlari)dan iborat bo`ladi, ba`zan suvoqni yorilishdan saqlaydigan organik moddalar (somon, po`kak, kanop va h.k.) qo`shiladi. Odatda, ohak b-n kimyoviy reaksiyaga kirishmaydigan bo`yoqlar ishlatiladi. F. rang tuslarining barcha imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi, faqat bunda bo`yoqlar quriganda o`ta oqarishini nazarda tutish kerak. O`simlik bo`yoqlar quruq suvoqqa yelim yordamida yotqiziladi. F.da lessirovka muhim rol o`ynaydi, biroq ko`p bo`yoq qatlamida rang xiralashadi va oqaradi. F.dan tashqari quruq suvoqqa ishlanadigan rangtasvir usuli ham qadimdan ma`lum bo`lgan. F. mil. av. 2-ming yilliqdan ma`lum: Egey san`atida tarqalgan, antik badiiy madaniyatda yuksak darajada rivojlangan. Milodning dastlabki asrlarida F.ga yaqin bo`lgan bo`yama devoriy rasmlar Sharq (Hindiston, O`rta Osiyo va b.) xalqlarida yaratila boshlandi. Antik davr ustalari F.ni, odatda, tempera yordamida tugatganlar; bu usul O`rta asrlar F.si (Vizantiya, Qadimgi Rus, Italiya va b.)ga ham xos bo`lgan. Uyg`onish davrida italiyalik rassomlar (Jotto, Mazachcho, Rafael, Mikelanjelo va b.) ijodida F. yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi, 16-a.dan tempera qo`llanilmagan sof F. tarqaldi. 20-a.ning ilg`or rassomlari (Italiyada A. Borgonsoni, Meksikada D. Rivera, Rossiyada V.A. Favorskiy va b.) F.da ijod qildi, F. palitrasi ko`pgina yangi sintetik bo`yoqlar b-n boyidi. O`zbekiston hududida qadimdan quruq suvoqqa ishlanadigan F. usuliga yaqin devoriy rasmlar yaratilgan (Afrosiyob devoriy rasmlari va b.), 20-a.dan F. keng tarqaldi. F. san`atining O`zbekistonda rivojlanishiga Ch. Ahmarov, N. Kashina, A. Gan va b. katta hissa qo`shdi.

FORTEPIANO (ital. forte-piano - qattiq-sekin) - torli-klavishli urma musiqa cholg`usi. Italiyada Bartomeo Kristofori (1709 - 1711 yillarda) urib chalinadigan mexanizmlarni o`ylab topib, yasagan. Unga qadar mavjud bo`lgan klavishli klavesinga nisbatan ijro etishdagi texnik qulayliklarning kengayishi, dinamik imkoniyat tug`ilishi F.ning keng tarqalishiga sabab bo`ldi. Klavisinda tovushlar torlarni tirnash yo`sinida olinsa, F.da torlarga yog`och bolg`achalar bilan urilib olinadi, tovushlar faqat uzoq muddat cho`zilish imkoniyatiga ega bo`libgina qolmay, juda sekindan juda qattiqqa qadar turli tovushlar hosil qilish imkoniyati bor. F. 18-asrning oxirlariga kelib klavesin va klavikordlarni deyarli butunlay amaliyotdan chiqardi.

FONUS XAYOL - o`zbek xalq qo`g`irchoq teatrining turi. Navoiyning Hayrat- ul abror dostonida berilgan va b. ma`lumotlarga qaraganda, F.X. 14-16- a.larda yaxshi taraqqiy etgan. Qo`g`irchoqlar charm yoki taxtadan yassi qilib ishlangan, kiyim-kechaklari tikish va rang b-n belgilangan. Qo`g`irchoqlar dastcho`plarga o`rnatilgan. Dastcho`plarni harakatlantirish va ularning bo`g`inlariga bog`langan iplarini tortish orqali ular jonlangan. Tomoshalar kechqurun va tunda bino ichida ko`rsatilgan. Ular yupqa oq parda ortida, unga juda yaqin masofada (5-7 sm) harakatlantirilgan. Qo`g`irchoqlarning ortidan sha`m o`rnatilgan yoki zig`ir yog`i quyilgan bir necha fonuslar yoritib turgan. Natijada qo`g`irchoqlarning aksi pardaga tushgan. F.x. tomoshalarida qahramonlik dostonlarining syujetlari aks ettirilgan va u ko`pincha saroylarda ko`rsatilgan.

FONOGRAMMA (yun. phone - tovush va gramma) - maxsus texnik vosita (fonograf, magnitofon, raqamli rekorder kabi)lar yordamida yozilgan tovush sadolari yig`indisi. Tayyorlanish usuli (mexanik, foto, elektromagnit, elektron- raqamli va b.)ga ko`ra turli shakllarda namoyon bo`ladi: grammofon plastinkasi, magnit tasma, kinotasma, trek, elektron fayl va b. YOzish jarayoni xususiyatlariga binoan mono, stereo, kvadro va b. turlari ajratiladi. F., odatda, maxsus ovoz yozish studiyasi hamda kinostudiyalarda tayyorlanadi. F. yuqori akustik sifatlari, eng yaxshi ijrolarni tanlash hamda ulardan uzoq muddat mobaynida foydalanish imkoniyatlari tufayli radio (1940-y.lar oxiri), televidenie (1950-y.lardan), ommabop musiqa madaniyati (ayniqsa, pop-musiqa)lan keng o`rin olgan. O`zbekistonda ovozli kino, radio va televidenie, gramplastinkaga ovoz yozish (Toshkent gramplastinka zavodi, 1945) tizimlari tashkil topishi F. tayyorlash jarayoniga asos soldi (ovoz rej.lari A. Timoxin, YU. Salnikov va b.). 1962 y.dan N. Hasanov tashabbusi b-n stereo F.lar tayyorlana boshlandi (Shashmaqom yozuvlari va b.). Keyinchalik A. Tojiev, R. Umarxo`jaev, V. Gushchinlar va keyingi yillarda Mustaqillik, Navro`z kabi davlat bayramlari, yirik shou-konsertlar uchun sifatli F.larni tayyorlashda I. Iosis, I. Minichlar alohida xizmat ko`rsatdilar. Ayni paytda, O`zbekistonda F.lar ochiq konsert va turli marosimlarda odat tusini olib, jonli ijrolar kamayib ketishi, musiqiy ijod jarayoniga muayyan (ayniqsa, G`arb pop-musiqasiga oid) uslubiy qoliplarning singdirishiga sabab bo`lmoqda.

FOKSTROT (ing. fox - tulki va trot - yo`rtish, tez yurish) - salon raqsi. 20-a. boshida AQShda jaz raqslari asosida paydo bo`lib, 1-jahon urushidan so`ng ommaviylashgan yevropa raqsi. O`zbekistonda 1930-40-y.lardan kinoteatr, bog`- park konsert hamda raqs maydonchalari va b.da faoliyat ko`rsatgan harbiy, estrada orkestr va ansambllari repertuaridan keng o`rin olgan. F. kuylari 4G`4 o`lchovida, marshsimon, bir oz sinkopalashgan ritmi b-n ajralib turadi (tulki qadamlari). 2 turi mavjud - shoshmasdan ijro etiladigan slow F. va tez sur`atli quickstep. F. ritm va ohanglaridan kompozitorlar ham keng foydalanishgan (J.Puchchini, F.Pulenk, I.Stravinskiy, D.Miyo, D. Shostakovich, O`zbekistonda V.Saparov va b.).

FLAJOLET (frans. flageolet - kichik fleyta) - 1) puflama musiqa cholg`u asbobi, bo`ylamasiga chalinadigan yuqori registrli fleyta. Silindr yoki konussimon kanalining uz. 30-45 sm. YUqori qismida hushtakcha, yon tomonida barmoq (yoki klapan)lar b-n yopiladigan 6 ta chalg`ich teshigi mavjud. Diapazoni 2 oktava atrofida; 2) organ, fisgarmoniya registri; 3) torli sozlarning o`ziga xos (chiyillaydigan) tembrga ega, toriga barmoq b-n sal tegish orqali hosil qilinadigan yuqori ton (oberton)lar. F. cholg`usi tovushini eslatgani uchun shunday nom olgan.

FIKRLAR YUKI - sahnaviy qahramon tomonidan yechilishi qiyin bo`lgan vazifa. F.yu. - shubha va umid tug`diruvchi chuqur o`ylar yuritish uchun hamda vazifa yechimini topish uchun diqqatni yig`ishga olib keladi. F. yu.ayniqsa, qahramon o`z fikrini ochiq aytishga yo`l qo`yilmagan sharoitlarda sezilarli bo`ladi.